Y Gymraeg yn y ddeunawfed ganrif, yn y fro rhwng y Fenni a Threfynwy

Yn llyfr J. E. Southall (1855-1928) “Wales And Her Language Considered From A Historical, Educational And Social Standpoint  With Remarks On Modern Welsh Literature And A Linguistic Map Of The Country. Newport, Mon. 1892” ceir sylwadau diddorol am gyflwr y Gymraeg yn yr hen Sir Fynwy yn y cyfnod hwnnw, ganrif a chwarter yn ôl..

Dyma a ddywedir ym Mhennod 9 o’r llyfr, lle y mae’n sôn am y ffin rhwng yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith a’r ardaloedd Seisnigedig.

(Am mai blog Cymraeg yw hwn, yr wyf wedi trosi’r hyn a ddywedwyd ganddo o’r Saesneg. Ceir y testun gwreiddiol yn nghwt pob trosiad.)

O ysgrifbin y Cyrnol J. A. Bradney y daw y darn a ganlyn. Yn Nghwrt Tal-y-coed, saith milltir o Drefynwy, mae’r cyrnol yn byw ac nid oes odid neb cymhwysach i siarad am gyflwr yr iaith yn nwyrain y Sir (= yn nwyrain Sir Fynwy). Yn ogystal â siarad Cymraeg y mae hefyd yn darllen yr iaith.

“Fe ddysgais innau’r Gymraeg gan frodor o Langatwg Dyffryn Wysg, sydd o hyd yn fyw ac yn byw yn gyfagos ac yn gweithio bob dydd yn y lle hwn. Mae ganddo wybodaeth drylwyr o'r iaith, er ei fod yn gwbl ddiaddysg. Yr wyf yn credu bod gwybodaeth o’r Gymraeg gan bawb o hen bobl y fro o gwmpas Langatwg Dyffryn Wysg. Yn Llangatwg Feibion ​​Afel nid oes neb ar ôl sy'n medru siarad Cymraeg, er bod sawl un o'r hen bobl yn gwybod rhywfaint ac yn gallu deall brawddegau syml; ond mae offeirad yn dweud wrthyf iddo ddarganfod, ryw 25 mlynedd yn ôl pan oedd yn gurad yn Llangatwg Feibion ​​Afel, bod y to hŷn ym mhentref Llanfaenor (ym mhlwyf Llangatwg Feibion ​​Afel) yn go brin eu Saesneg ac iddo fynd i'r drafferth o gael hyd i lyfrau defosiynol yn Gymraeg iddynt, a buont yn ddiolchgar iawn iddo am hynny.

Yn Llandeilo Gresynni mae’r genhedlaeth hŷn o bobl y fro, er nad ydynt yn gallu sgwrsio ryw lawer, yn gallu deall Cymraeg i raddau, a byddant yn cwyno bod eu rhieni yn arfer siarad Cymraeg gyda'i gilydd, a Saesneg i'w plant. Gellir dweud yr un peth am bob un o’r plwyfi o gwmpas y fan hyn – Pen-rhos, Tre-gaer, Llanfihangel Ystum Llywern, Llanddingad, ac yn y blaen. Pentref Cymraeg oedd Llanarth hyn yn lled ddiweddar. Dywedodd  gwraig oedrannus o’r fan honno wrthyf, un sy'n siarad Cymraeg, ac yn enedigol o'r Pit, ger Clydda, fod pawb o drigolion y Pit yn siarad Cymraeg yn arferol yn nyddiau ei phlentyndod. Yn Llanfable ceir ambell wasanaeth Cymraeg yn y capel, ac yng nghapel Llanddewi Rhydderch cynhelir gwasanaeth Cymraeg yn aml. Yng nghapel Tal-y-coed ceir gwasanaeth Cymraeg yn achlysurol.

Ond yn ystod yr ugain mlynedd diwethaf mae boblogaeth y fro i gyd wedi newid i raddau syfrdanol – mae mewnfudwyr wedi dod o bob man, ac mae’r brodorion wedi symud allan i fannau eraill. Mae wedi digwydd i'r fath raddau yn y plwyf hwn, Llanfihangel Ystum Llywern, nes nad oes ond un unigolyn, dyn canol-oed, sydd yn enedigol o’r fan hon. Mae’r trigolion eraill bob un (ac eithrio, wrth gwrs, y plant) wedi eu geni yn rhywle arall. Mae'r un peth wedi digwydd yn y plwyfi cyfagos i’r un graddau fwy neu lai. Felly pan eir ati i gael hyd i rywrai oedrannus neu ganol-oed a all ddweud rhywbeth am yr hyn a ddigwyddai yn y dyddiau a fu, gwaith anodd yw cael hyd i rywun o'r fath. Wrth gwrs, ymhlith y llu o fewnfudwyr sydd wedi dod yma y mae llawer sy'n siarad Cymraeg, ac y mae’r rhan fwyaf ohonynt yn cynnal eu hiaith, ac yn helpu i’r rhai sydd yma eisoes i’w cadw ar lafar. Yr wyf innau yn un o'r rhai sydd, boed yn gam neu'n gymwys, yn gwneud popeth i gefnogi’r iaith, a dwyn perswâd ar bobl i siarad â'u plant yn Gymraeg yn hytrach na Saesneg.”

O blith y Cymry Cymraeg sydd yn gweithio imi y mae tri o Sir Fynwy – un sydd yn hanu o Langatwg Dyffryn Wysg, un a anwyd yn Llanddewi Fach, ond a fagwyd yn Llangybi, ac un arall a anwyd yn Llanofer.

Gellir gweld y pennod i gyd yn y fan hon: 

http://www.kimkat.org/amryw/1_testunau/sion_prys_120_southall_wales-and-her-language_1892_09_0158e.htm

DIWEDD

Elái ynteu Élai? Rhan 2.

Rhagor o gwestinau ar gyfer y fforwm Enwau Lleoedd. Efallai bydd rhywrai yn roi cynnig ar eu hateb.

(1) Onid oes golwg led anarferol ar yr enw Tre-lai / Tref-elái? Mae’n bur anghyffredin (am a wn i) gweld enghreifftiau o’r patrwm (elfen TREF) + (enw afon).

Mae’r enw Trefynwy yn bodoli, wrth gwrs, ond eithriad prin arall yw. Onid enw cymharol ddiweddar oedd hwnnw? Mae’r enw Saesneg yn awgrwymu ei fod yn drosiad o ryw ffurf Gymraeg *Abermynwy (arllwysfa Mynwy i Wy) am ei fod yn beth hynod, mi ddywedwn, gweld mewn enwau Saesneg ‘mouth’ â’r ystyr ‘genau isafon sydd yn llifo i afon’ yn hytrach na ‘genau afon sydd yn llifo i’r môr” (Bournemouth, Exmouth, Dartmouth, ayyb).

Mae hefyd heol ym Mrynsiencyn, Ynys Môn, o’r enw Trefenai (neu ‘Tre Fenai’ ar Fapiau Google’) ond enw gwneud diweddar yw hwn o bosibl.

Yn ôl Hobson Matthews (Cardiff Records, 1898ff) :

ELY FARM. An ancient homestead in the hamlet of Ely. It was the hereditary property and residence of the late George Thomas (1821–1898), a Glamorgan farmer of the old school.

Ai Cymreigiad ar yr enw Saesneg ‘Ely’ yw Tre-lai, megis lleoedd Bro Morgannwg Tre-lales (Laleston), Tre-os / Tre-oes, Tredodridge, Trewalter, ayyb?

Byddai’r Saeson yn arfer enwau afon ar bentrefi a threfi Cymru am ryw reswm neu’i gilydd megis Brynbuga / Usk; Aberconwy / Conway (mae enw tref Conwy yn ymddangos bod yn Gymreigiad o’r enw Saesneg i bob pwrpas), Mynyddcynffig / Kenfig, Aberogwr / Ogmore-by-Sea.

Felly, oni fu yma enw Saesneg ‘Ely’ yn unig nes i’r Cymry yn yr Oesoedd Canol ail-feddiannu Bro Morgannwg?

(Ni wn pa mor hen yw’r enw ‘Ely’, na ‘Thre-lai’. Efallai nid oes sail o gwbl i’r hyn yr wyf yn ei gynnig yma!).

(2) Beth yw ynganiad lleol Lanelay Hall yn Nhonysguboriau (os nad LEIN-lei yw erbyn hyn!). Lanéli? Lanélai? Lanelái? Lanlái?

Y Gymraeg yn Ne Cymru yn 1891

Dyma adroddiad byr yn Saesneg o’r Cardiff Times, ymron gant a phedwar ar hugain o flynyddoed yn ôl, yn sôn am ganlyniadau Cyfrifiad 1891. 

Wrth ei droed yr wyf wedi ychwanegu siartiau tafellog er mwyn hwyluso dehongli’r ffigyrau yn y testun hwn

Cardiff Times 2 Medi 1893

LANGUAGES SPOKEN IN SOUTH WALES.

A highly interesting section of the census returns is that relating to the language spoken in Monmouthshire and South Wales.

To first take Monmouthshire. In 1891 there was an enumerated population in that county of 275,242, of whom 217,664 spoke English 9,816, Welsh 29,743 both English and Welsh; 555, other languages; while 2,475 persons made no statement on the point, and 15,209 were infants under 2 years of age.

In the Chepstow registration division there were 18,042 English-speaking residents, 30 spoke only Welsh, and 249 both English and Welsh.

In Monmouth registration division the figures were - English, 26,098; Welsh, 29; bi-lingual, 306.

In Abergavenny, 21,985 spoke English, 361 Welsh, and y 2,420 both languages.

In Bedwellty division there were 38,833 English-speaking people, 6,805 Welsh, and 15,105 Welsh and English.

Pontypool had 33,426 English, 351 Welsh, and 3,499 bi-linguals.

With a population of 96,796 Newport district had 79,280 English-speaking residents, and 2,240 Welsh, while 8,164 were at at home in both languages.

Turning to Glamor[gan]shire, we find that, with a population of 693,072. the English numbered 326,481, the Welsh 142,346, and the bi-linguals 177,726.

In Cardiff distinct, with an enumerated population of 173,796 in 1891, there were 138,276 English, 3,120 Welsh, and 19,395 English and Welsh-speaking people.

The proportion of Welsh was, of course, very much larger in the Swansea district. With a population of 114,326, 57,099 spoke the English language, 22,417 the Welsh, and 27,229 both languages. 

The figures for other towns are as follows:  

	English	Welsh	Both Languages
Pontypridd	50,005	40,507	46,487
Merthyr Tydfil	34,651	35,244	39,812
Bridgend	19,243	11,806	17,329
Neath	17,793	14,740	20,493
Pontardawe	1,590	13,655	5,132
Gower	7,834	857	1,849

 CARMARTHENSHIRE.

Llanelly	6,161	25,366	17,630
Llandovery	688	6,804	3,570
Llandilofawr	926	13,327	5,151
Carmarthen	3,976	17,848	10,586

PEMBROKESHIRE.

Narberth	7,445	6,520	3,392
Pembroke	26,871	67	1,430
Haverfordwest	17,643	7,086	5,982

CARDIGANSHIRE.

Cardigan	679	1,285	4,575
Newcastle-in-Emlyn	549	15,501	2,231
Lampeter	328	7,230	1,713
Aberayron	148	9,369	1,549
Aberystwyth	2,169	11,971	6,136
Tregaron	106	7,268	907

 

 (Diwedd)

A dyma'r siartiau tafellog:

 

A dyna'r cwbwl am y tro! 

Mwynglawdd 'Cymro'. Colorado ac Arizona.

Pwt arall a ddodwyd gennyf ar y fforwm "Enwau lleoedd":

Enwau Cymraeg a Chymreig Dramor:

Ar bwys Central City, Swydd Gilpin, Colorado, bu mwynglawdd o’r enw ‘Cymro’.

“Er ei fod yn prospector profiadol (= George Griffiths), ac wedi darganfod y mwngloddiau “Cymro,” “Wales” a “Bangor” yn swydd Gilpin, nid oedd yn deall natur ei ddarganfyddiadau y tro hwn.“ Hanes Cymry Colorado. Evan Williams. Denver, 1889.

Fodd bynnag, mae’r “Rocky Mountain Directory and Colorado Gazette For 1871” yn sôn am James R. Jones fel darganfyddwr y wythïen.

Bu mwynglawdd arall o’r un enw yn Arizona. Yn y ‘Weekly Journal-Miner’ (Prescott, Arizona) 17 Ebrill 1901, cawn:

“To G. R. Hughes, his heirs or assigns: You are hereby notified that we have expended during the years 1899 and 1900 Two Hundred Dollars... in labor and improvements upon the Cymro mine, situated in Walnut Grove Mining District”.

Ar bwys tref Prescott, Yavapai County, Arizona y mae Walnut Grove.

Elái ynteu Élai?

Y mae trafodaeth ddiddorol ar y fforwm 'Enwau Lleoedd', a gychwynnwyd gan Dylan Foster Evans, ar ddefnydd cyfoes y ddwy ffurf ar enw’r afon Elái (hynny yw, ai Elái ynteu Élai yw’r enw)?

Dyma sylw gennyf innau y bore yma, wedi ei gopïo i’r blog yma gan nad wyf wedi dodi dim arno ers dros fis!

Parthed (elái) ac (élai), a oes enghreifftiau eraill i’w cael yng Nghymru o ddau enw cyfredol ar yr un afon?

Mae enghraifft hybsys yn Lloegr o afon ac iddi ddau enw, sef Tafwys yn ninas Rhydychen – a adweinir hefyd yn y fan honno fel 'Isis'.

Yn ôl erthyglau gan wikipedia ar Isis a Thames (y darnau canlynol o'r erthyglau wedi eu cyfieithu, a’u haddasu yn sylweddol, o’r Saesneg),

"Enw arall ar Afon Tafwys yw “Isis” a ddefnyddir ar gyfer y rhan o'i tharddiad ym Mryniau’r Cotswold (Thames Head yn Swydd Gaerloyw) hyd at aber Thame yn Dorchester yn Swydd Rydychen...

Mae mapiau’r Arolwg Ordnans yn dal i roi "River Thames or Isis” ar ei fapiau fel enw’r afon hyd at Dorchester. Fodd bynnag, ers dechrau'r 20fed mae’r enw Isis wedi colli yn gyffredin fel enw arall ar yr afon ar wahân i’r darn yn ninas Rhydychen...

Awgrymwyd gan rai haneswyr fod yr enw Isis yn ei wreiddyn (ffurf gynharaf 1350 Isa; yn 1577 ceir Isis am y tro cyntaf) yn dalfyriad o’r enw Lladin ar yr afon, sef Tamesis.”