dijous, 21 de desembre del 2017

ETHOLIAD CATALONIA 21 RHAGFYR 2017


ETHOLIADAU ANGHYFREITHLON
Cynhelir etholiadau anghyfreithlon yng Nghatalonia heddiw. Ni fu hawl gan lywodraeth gwladwriaeth Sbaen, yn ôl ei chyfansoddiad ei hun, hwnnw y maent yn mynnu eu bod yn ei amddiffyn, i ddiddymu Llywodraeth Catalonia, nac i ddiswyddo’r arlywydd a’i lywodraeth, nac i orfodi etholiad ar Gatalonia.

Ond dyna. Tân ar ei chroen fu’r ffaith bod llywodraeth o blaid annibyniaeth mewn grym yng Nghatalonia, er ei bod wedi ei hethol yn gwbl ddemocrataidd, a honno'n symud ymlaen at sefydlu gwerinlywodraeth yn unochrog. Buont yn ei wneud felly am fod llywodraeth Madrid wedi gwrthod deunaw (!) cais ffurfiol dros y pum mlynedd diwethaf i gael trafodaethau i gynnal refferendwm fel y gwnaed yn Quebec ac yn yr Alban.

CYFUNDREFN GYFREITHIOL LYGREDIG
Diolch i absenoldeb gwahaniad galluoedd, a’r farnwriaeth yn llawlaw a’r llywodraeth – y Partido Popular mewn grym a’r barnwyr yn y lefelau uchaf (ac i raddau mawr trwy’r sustem i gyd) yn aelodau neu yn gefnogwyr y blaid honno, mater hawdd fu rhoi pen ar lywodraeth Catalonia, a chyhuddo’r gweinidogion ac eraill o rai neu’r cyfan o’r troseddau hyn - terfysg (rebellión yn iaith Castîl), anogaeth i frad (sedición), anufudd-dod (desobediencia), a chamwario arian cyhoeddus (desvío de fondos públicos), .

YN Y DDALFA
Mae dau arweinydd dwy gyfundrefn er lles cymdeithas yn y ddalfa yn Madrid yn Sbaen: Jordi Cuixart i Navarro (ganwyd Santa Perpètua de Mogoda, 1975), Omnium Cultural; a Jordi Sànchez i Picanyol (ganwyd Barcelona, 1964), Assemblea Nacional de Catalunya); ac hefyd y mae dau weinidog - is-arlywydd Catalonia Oriol Junqueras i Vies (ganwyd Barcelona, 1969), a’r Ysgrifennydd Cartref, Joaquim Forn i Chiariello (ganwyd Barcelona, 1964).


(delwedd 3036)

Ac y mae pump yn alltudion yng Ngwlad Belg – tri gw^r a dwy fenyw - Arlywydd Catalonia Carles Puigdemont i Casamajó (ganwyd Sant Miquel d'Amer, 1962), yr Ysgrifennydd Diwylliant Lluís Puig i Gordi (ganwyd Terrassa, 18 d'octubre de 1959), yr Ysgrifennydd Iechyd Antoni Comín i Oliveres (ganwyd Barcelona, 1971), yr Ysgrifennydd Amaeth Meritxell Serret i Aleu (ganwyd Vallfogona de Balaguer, 1975)), a’r Ysgrifennydd Addysg Clara Ponsatí i Obiols (60 oed ganwyd Barcelona, 1957 – bu yn gyfarwyddwr ar Ysgol Economeg a Chyllid ym Mhrifysgol St Andrews (Saunt Aundraes / Cill Rìmhinn) yn yr Alban o Ionawr 2016 nes ymuno â’r llywodraeth ym mis Gorffennaf 2017).

Mae llawer o’r carcharorion a’r cyn-garcharorion (mae rhai wedi eu rhyddháu yn ddiweddar o’r ddalfa ar fechnïaeth) yn ymgeiswyr yn yr etholiad.

Mae Oriol Junqueras a Jordi Sànchez wedi eu cosbi yr wythnos hyn o dan reolau'r carchar am anfon neges at y pleidleiswyr heb ganiatâd awdurdodau’r carchar hwnnw yn Madrid (am y rheswm syml na fuasent wedi cael caniatàd ganddynt!)

YMYRRYD I NEWID TREFN
Mae llywodraeth Madrid yn gobeithio, trwy alw etholiad, y bydd pleidiau Sbaenaidd yn ennill mwyafrif – y PP ('Plaid y Bobl', adain-dde); Ciudadanos (‘dinesyddion’, adain-dde), y Sosialwyr (canolbleidiol, ond o dan fys bawd y PP), a’r glymblaid Catalunya en Comú (Catalonia Gydradd) – wedi eu ffurfio o’r blaid Podemos, o’r cyn-Gomiwnyddion ac o’r Gwyrddion. Mae’r pleidiau hyn yn erbyn annibyniaeth i Gatalonia ac o blaid cyfundrefn freniniaethol.

Yn y wasg Gatalaneg ei hiaith cyfeirir atynt fel ‘Bloc 155’ (Cent Cinquanta-Cinc), am eu bod o blaid diddymu llywodraeth Catalonia o dan Erthygl Cant Pum-deg Pump yn Ngyfansoddiad Gwladwriaeth Sbaen.

Ar y llaw arall ceir el Bloc de la República, y tair plaid sydd o blaid Gwerinlywodraeth i Gatalonia – Junts per Catalunya (Unedig dros Gatalonia), Esquerra Republicana de Catalunya (Chwith Werinlywodraethol Catalonia), a La CUP  (Candidatura d’Unitat Popular) – Ymgeisyddiaeth er Undod Gwerinol.

CHWARAE ANNHEG
A sut bydd Madrid yn ennill yr etholiadau hyn? Trwy chwarae brwnt, mae’r annibyniaethwyr yn amau. Mae digon o chwarae brwnt wedi bod yn barod – cyfyngiadau ar y radio a theledu cyhoeddus yng Nghatalonia, propaganda cyson o blaid y pleidiau Bloc 155 ar y cyfryngau torfol preifat a chyhoeddus o Fadrid... ond y tro salaf yw eu hamcan o wneud yr etholiad yn frwydr ethnig.

Mae cynllun gan Sbaen, yn enwedig ers buddugoliaeth Franco yn 1939, i gael gwared o hunaniaeth y Catalaniaid trwy roi pob rhwystr i ddefnydd yr iaith Gatalaneg yn gyhoeddus, a thrwy hybu mewnlifo o Sbaen. O dan yr amodau hyn y mae wedi bod yn anodd cymathu’r newydd-ddyfodiaid, a llawer o’r mewnfudwyr yn elyniaethus i bopeth sydd a wnelo â iaith a diwylliant Catalonia, hyd yn oed ar ôl hanner canrif yn y wlad hon.

Gellir dweud bod y Bloc 155, yn fras, yn fewnfudwyr o Sbaen neu eu disgynyddion, a’r rhai dros annibyniaeth yn Gatalaniaid 'cynhenid' (bydd rhaid ysgrifennu llith arall i esbonio hyn, am fod pobl gymysgryw ydynt erbyn heddiw, ond yn bendant o gynnal eu hiaith a'u diwylliant). 

Yn fwy neu lai, am nad peth du a gwyn yw hi o bell ffordd, ond dyna’r tueddiad, ysywaeth.

ACHUB SBAEN
Mae pleidiau y 155 wedi apelio at y 'mewnfudwyr' i ‘achub Sbaen’ neu ‘warantu undod Sbaen’.

Isod gwelir braslun o’r sefyllfa y mae’r Bloc 155 yn gobeithio manteisio arni. 

Er taw o'r flwyddyn 2005 y mae’r ffigyrau hyn (o wikipedia), a degawd a mwy wedi mynd heibio, ceir gweld ar ba sail y mae'r Bloc hwnnw yn hyrwyddo ei ystrategaeth.

Yn 2005 poblogaeth Catalonia oedd rhyw 7,000,000 (efallai 7,500,000 erbyn hyn). O’r rheiny, ganwyd 64% (rhyw 4,5000,000) yng Nghatalonia, a’r gweddill tu allan.

At y bobl hyn yn bennaf y mae arweinwyr pleidiau'r 155 yn apelio – ac yn bennaf oll at y bobl o Andalucía (16.2% o bobl Catalonia wedi eu geni yno);



(delwedd 3033)

at fewnfudwyr o Extramadura (3.3% o bobl Catalonia wedi eu geni yn y rhanbarth hwnnw)

(delwedd 3034)

at fewnfudwyr o’r hen Gastîl (6.85% o bobl Catalonia wedi eu geni yn hen gnewyllyn Sbaen);


(delwedd 3034)

a rhyw 6% o drigolion Catalonia yn dod o ranbarthau eraill o Sbaen.

All pleidiau Erthygl 155 berswadio digon i bleidleisio iddynt fel na fydd clymblaid dros annibynieth mewn grym ar ôl etholiad heddiw?

Mae'r pleidleisiau pro-Sbaen yn gobeithio y bydd canran uchel o’r bobl (wyth deg y cant) ar y rhestr etholwyr yn bwrw pleidlais.

Eu theori nhw yw bod pawb sy ddim yn pleidleisio fel arfer yn erbyn y syniad o Gatalonia annibynnol.

BETH A DDYWED Y POLIAU PINIWN?
Er fy mod wedi sôn am ddau floc, a bod yn fanylach y mae tri opsiwn ar gael, os gwelir Catalunya En Comú fel trydedd elfen.

Bydd y tair plaid dros annibyniaeth yn cael rhyw bedwar-deg chwech y cant o’r pleidleisiau yn ôl y polau piniwn yr wythnos diwethaf.

Bydd y pleidiau dros aros yn Sbaen yn cael yr un ganran os bydd y niferoedd o bleidleiswyr yn uchel.

Fel yr ym wedi crybwyll, rhai sy wedi eu geni yn Sbaen, neu ei disgynyddion, yw’r rhan fwyaf o’r boblogaeth sydd yn erbyn annibyniaeth, ond dyw llawer o’r rheiny ddim yn cymryd rhan mewn etholidadau i Lywodraeth Catalonia yn arferol am fod rhan o’r etholwyr hyn yn teimlo nad Senedd go iawn yw Senedd Catalonia, ac y maent yn well ganddynt fwrw eu pleidlais yn etholiadau gwladwriaethol i Senedd y llywodraeth ym Madrid.

Ond gan fod Llywodraeth Sbaen yn mynnu mai etholiad i achub Sbaen fel cenedl yw hwn, bydd llawer mwy yn mynd i’r gorsafoedd pleidleisio y tro hwn.

Yn ôl y polau, caiff Catalunya en Comú rhyw wyth y cant o’r bleidlais a hwy fydd yn dal cydbwysedd grym.

Ond mae elfen arall wedyn i gymhlethu’r cwbl. Plaid wrth-annibyniaeth yw Catalunya en Comú. Serch hynny, mae llawer o’i chefnogwyr (efallai mwy na hanner) o blaid torri oddi wrth Sbaen, yn ôl ambell bôl piniwn.

Mae'r bobl sydd am sefydlu gwerinlywodraeth yn benderfynnol iawn o fwrw eu pleidlas heddiw (dydd Iau) – maent yn tueddu i feddwl nad oes mwy o gefnogaeth i’w chael iddynt o blith y rhai nad ydynt yn fotio fel arfer ond y bydd yn ei wneud y tro hyn. Nid mater o 'achub Sbaen' yw'r etholiad fel y mae'r Sbaenwyr yn mynnu - 'achub Catalonia' yw hi mewn gwirionedd.

O weld maniffestos pleidiau'r 155, bydd yr iaith Gatalaneg yn cael ei herlid o'r ysgolion a'r prifysgolion, o'r weinyddiaeth, o'r byd msnachol...


Cawn weld heno os yw’r cerdyn ethnig yn dod â buddugoliaeth i Floc y 155...

divendres, 29 de setembre del 2017

PAM NA DDYLAI CATALONIA FOD YN ANNIBYNNOL

Ychydig iawn mewn nifer yw’r rhesymau dros aros yn Sbaen sydd wedi eu cynnig gan y rai sydd yn erbyn annibyniaeth i Gatalonia.

Ryn ni wedi clywed hyd syrffed ‘España es una’ (undod yw Sbaen), ‘byddai Catalonia ar ei phen ei hunan ac na fydd yr un wlad yn y byd crwn yn cydnabod gweriniaeth Gatalanaidd’, ac hefyd (efallai y rheswm lleiaf ei bwys ac heb allu darbwyllo neb o egwyddorion democrataidd) bod yr unben Franco ar ei wely angau wedi erfyn ar y brenin Juan Carlos, a oedd i gymryd lle’r unben fel pen ar wladwriaeth Sbaen, “Alteza, la única cosa que os pido es que preservéis la unidad de España...” (Eich Mawrhydi, yr unig beth yr wyf yn ymofyn i chi ei wneud yw gwarantu undod Sbaen.”

Ond yn awr dyma rywbeth arall mae rhaid ei ystyried cyn mynnu y dylai Catalonia fod yn annibynol. Fe’i cyhoeddwyd rai dyddiau yn ôl yn un o bapurau newydd adain-dde [eithafol] Sbaen, sef yr  'ABC', i daro’r hoelen yn sownd i’r pren: 

“Ni fydd Catalonia annibynnol yn gallu cymryd rhan yng nghystadleuaeth Eurovision. Byddai Sbaen yn rhoi feto ar ei chais ymaelodaeth ac ni allai’r gwledydd eraill gystadlu yn erbyn cenedl sydd heb ei chydnabod yn rhyngwladol.”

Ond y mae iachawdwriaeth ar law, am fod yr adroddiad yn mynd ymlaen fel hyn: “Yn 2004 talodd TV3 (= teledu cyhoeddus Catalonia) am i Andorra ymddangos yn yr ŵyl am y tro cyntaf, ac i lawer bu hyn yn fodd dirgel i Gatalonia gael ei chynnwys yn y gystadleuaeth enwog.”


(h.y. iaith swyddogol Andorra, gwladwriaeth annibynnol, yw’r Gatalaneg).


Y REFFERENDWM ‘ANGHYFREITHLON’ YNG NGHATALONIA – DRENNYDD, Y CYNTAF O FIS HYDREF


Y bwriad gennyf oedd adrodd ticyn bach bob dydd o’r hyn sydd yn digwydd yma yn y rhan hon o Gatalonia, sef yn y brifddinas, Catalonia y mis hwn.

Ond trwy’r dydd mae X (ffug briflythyren enw’r wraig – pwyll pia hi yma ar hyn o bryd!) a minnau wedi bod yma a thraw yn y ddinas yn y protestiadau lu gyda’r miloedd o bobol yn y rhan hon o Gatalonia sydd yn mynnu amddiffyn hawliau sifil yn y parthau hyn, bod y refferendwm yn cael ei gynnal, a bod dewis y ‘Sí’ (ie dros annibyniaeth) yn ennill. 

Y CYFARFOD NEITHIWR
Neithiwr bu cyfarfod mawr gan gefnogwyr annibyniaeth yn y rhan hon o’r ddinas i baratoi ar gyfer refferendwm dydd Sul.

Cyfarfod ‘anghyfreithlon’ yn ôl y stad-o-argyfwng-heb-ei-datgan – hynny yw,  yn gwbl gyfreithlon yn ôl y gyfraith tan ryw bythefnos yn ôl, ac yn gwbl gyfreithlon yn awr mewn egwyddor.

Ond mae llywodraeth Sbaen yn mynnu gweithredu fel pe buasai stad o argyfwng mewn bod – er nad oes y fath stad mewn gwirionedd am nad oes dadl wedi bod yn senedd Sbaen fel y mynn y gyfraith.

Nid oedd hysbysebu agored am y cyfarfod – hanner gair i gall yw’r drefn, neu glywed gan y frân wen pryd ac ym mha le.

HEDDLU YM MHOB TWLL A CHORNEL
Trwy lwc ni ddaeth yr un heddwas neu heddferch ar gyfyl y lle  –  neb o’r pedwar heddlu sydd yn frith ar heolydd y wlad yma y dyddiau hyn – y mae’r ddau heddlu Sbaenaidd sydd wedi dod yn llu - yn eu miloedd - i Gatalonia yn ddiweddar (1) heddlu’r wladwriaeth - Policia Nacional -  (2) a’r corff paramilitaraidd, y Guardia Civil, a’r ddau heddlu Catalanaidd – (3) els Mossos d’Esquadra (‘Gweision y Garfan’) a (4) heddlu’r ddinas.

Mae Twrnai Cyffredinol Sbaen wedi gorchymyn i bob heddlu atafaelu deunydd ar gyfer y refferendwm, ac i chwalu pob cyfarfod sydd yn cefnogi’r refferendwm.

ATAFAELU
Daeth y newyddion y bore 'ma bod y corff paramilitaraidd wedi atafaelu 2.5 o filiynau o cardiau pleidleisio a phedair miliwn o amlenni yn nhref Igualada. Mae llywodraeth Sbaen yn gosod carreg rwystr ar y llwybr tuag at y refferendwm sawl gwaith bob dydd.

CAU GWEFANNAU
Y cam nesaf inni yw dweud wrth bobol y gymdogaeth ym mha le y mae’r orsaf bleidleisio. Bu rhaid inni brintio arwydd y gellir llwytho i lawr o wefan sydd yn cefnogi’r refferendwm. Ond mae’r heddlu paramilitaraidd yn brysur gau (yn hollol anghyfreithlon) y gwefannau sydd yn cefnogi’r refferendwm ac yn yn rhoi gwybodaeth amdano fel y geill y Catalaniaid fwrw pleidlais.

Ac felly, wrth glicio ar gyfeiriad y wefan, gwelais i hwn:


Chwarae cath a llygoden yw hi – yr heddlu yn cau gwefan, a’r wefan yn ail-ymddangos gyda chyfeiriad arall. Bu sôn fod rhywun wedi ei chlonio ar 'guardiacivil.sexy' ond yr oedd yr heddlu wedi cau honno hefyd.

HYSBYSU POBL Y GYMDOGAETH
Dyma gael hyd i lun o’r arwydd mewn adroddiad ar wefan newyddion; ei chwyddo wedyn i faint teidi, rhoi manylion am yr orsaf bleidleisio (lloc = lle, carrer = heol), a’i rhoi ar y wal ym mynedfa y bloc fflatiau yma.


(Annwyl gymdogion, dyma’r orsaf bleidleisio lle y byddwn ni’n bwrw pleidlais y cyntaf o Fis Hydref.)

MEWNFUDO
Mewnfudwyr o Sbaen yw trwch helaeth y boblogaeth yn y rhan hon o’r ddinas ag ychydig iawn o gydymdeimlad â’r Catalaniaid sydd gan y rhan fwyaf. Er taw’r ardal dlotaf o’r ddinas yw hi, mae’r rhan fwyaf yn pleidleiso dros y pleidiau a fydd yn eu cadw yn eu tlodi am genhedloedd lawer – y ddwy blaid adain-dde (Partido Popular – rhyw 18% yn Etholiad Cyffredinol i senedd Sbaen 2016, Ciudadanos - rhyw 12%) a’r Blaid Sosialaidd (23%). 

Cipiodd Podem (cangen Gatalanaidd o Podemos Sbaen) 30% o’r bleidlais, yr unig blaid Sbaenaidd sydd am newid yr hen drefn sglerotig yn Sbaen. Ond pleidiau ‘Sbaen Unedig’ yw’r rhai hyn i gyd, ac yn gwrthwynebu annibyniaeth.

 Y ddwy blaid sydd yn cefnogi annibyniaeth â 14% yn unig o’r bleidlais – Y Chwith Gweriniaethol (Esquerra Republicana de Catalunya) 9% a Chydgyfeiriad (Convergència) 5%.

TYNGED EIN POSTER BACH
Gobeithio nad oes neb yn rhwygo ein poster ‘Benvolguts veïns’ i lawr. Sbaenwyr rhonc yw llawer y ffordd hon – os nad y bobol sydd yn byw yn y bloc fflatiau hwn, efallai dyn neu wraig y post, neu fachan neu ferch y cwmni nwy neu drydan neu ddwr, neu’r taflenni hysbysebu.

Y posteri yn galw am ddemocratiaeth ac am bleidlais dros annibyniaeth yr ym wedi rhoi yn y gymdogaeth yn diflannu mewn dim o beth

Dim ots. Pentwr bach o ‘Benvolguts veïns’ sy gyda ni, ac os diflanniff un poster bach, cymeriff arall ei le.

TALCEN CALED

Talcen caled sydd yma, ond serch hynny yn y dyddiau diwethaf yma, yn wyneb gormes Sbaen, mae sawl un (pleidleiswyr plaid Podem, buaswn yn meddwl) yn y gymdogaeth hyn yn dweud eu bod erbyn hyn o blaid gweriniaeth Catalonia am eu bod yn credu y bydd gwladwriaeth Gatalanaidd yn parchu hawliau sifil ei phoblogaeth, ac nad oes modd newid Sbaen, neu o leiaf am flynyddau lawer. 

Hyd yn oed ambell un yn y bloc fflatiau hwn fuaswn i erioed wedi meddwl y buasent yn cefnogi’r syniad o weriniaeth Gatalanaidd. 

diumenge, 13 d’agost del 2017

MAGU'R BABAN YN GYMRO



Y Darian Mai 17, 1917

Colofn y Mamau a'r Merched.

[Anfoner defnyddiau i'r Golofn hon i ofal Marged Puw, Swyddfa'r Darian, ac od os gan fam neu ferch gwestiwn y carai ei ofyn, gofynned a gwna Marged ei goreu i ateb.]

MAGU'R BABAN YN GYMRO.
GAN MEGFAN.

'Rwyf yn cofio yn wastad awgrym fy nhad — hen Gymro uniaith selog. A dyma'r fel y gosodai i lawr yn ddeddf yn yr hen gartre yn Heolyfelin, "Gewch chi wilia faint a fynnoch o'r hen Sisnag na mas ar yr heol, ond rhwng y ddau ddrws 'ma dos dim i fod ond yr hen Gymraeg." Chware teg iddo! Os na adawodd ddim i'w blant ar ei ol ond 




Ei Sel Dros yr Hen Iaith,

gwnaeth yn rhagorol. 'Nawr gadewch i ddeddf fy nhad fod yn ei grym ar bob aelwyd. Gadewch i'r un bach siarad oreu y gall (ac mae plant yn medru deall eu gilydd yn rhyfedd iawn) tu allan i'r ty, ond peidiwch a chaniatau i'r gair estronol ddod i'r ty yn ystod y cyfnod hwn (2-5). Os gofyn y plentyn am "bread and butter,” fel y clywnodd Tommy Jones yn ceisio gan ei fam, gadewch iddo ofyn a gofyn nes ei fod yn gweld na châ yr un tamaid nes gofyn am “fara 'menyn.” Ac felly ym mhob dim. Rhaid i’r fam fod 



Yn Fud a Byddar 

i bob cais a stori Saesneg, ac O! mor dosturiol fydd yr un bach i anwybodaeth ei fam o'r iaith newydd. Os byddwch gadarn fe enillwch eich gwobr. Fe a'r adeg brwydro rhwng y ddwy iaith heibio yn fuan; rhyw chwe mis o ddyfal-barhâd, a ddaw a'r un bach i ddeall mai y Gymraeg yw iaith ei gartre, ac mae wrth geisio yn yr iaith hon yn unig y ca ei ddiwallu a phob danteithion sydd gan ei fam i'w rhoi. Peidiwch ag esgusodi eich hun wrth roi'r bai ar y plant ereill sydd yn chwarae ag ef — yr ydych yn dangos eich gwendid wrth hynny, ac yn profi fod y plentyn yn fwy penderfynol na'i fam. Dim ond un penderfyniad sy'n eisiau i bob mam ei wneud, ac mae hynny yn eithaf syml, sef gwneud i'r plentyn bob amser ofyn am bopeth yn Gymraeg, a siarad dim ond y Gymraeg ar yr aelwyd. Dyna ddigon i brofi mor hawdd yw y gwaith os oes cariad tuag at yr iaith gennych.

Ond mae'n rhaid gwneud rhagor na hyn yn ystod y cyfnod hefyd. Rhaid dechreu creu cariad tuag at yr iaith a phopeth Cymreig yn ei fynwes. Os ydych wedi darllen yr ysgrifau hyn o'r dechreu fe gofiwch fy mod i wedi pwysleisio y ffaith fod gan y fam ragorach gwaith na magu'r plentyn i siarad Cymraeg — cyn ei eni — yn ei grud — pan yn dechreu sylwi a siarad, rhaid creu ynddo



Gariad Mawr a Gwresog

tuag at ei wlad a'i phobl. Hyd yn hyn mae y cariad yma wedi bod yn “passive” - i gyd o du'r plentyn. 'Nawr rhaid dechreu ei wneud yn “active” — rhaid y plentyn gymeryd rhan. Mae yn dysgu'n fwy-fwy i adrodd a chanu hwian-gerddi Cymreig, fel "Hen Fenyw Fach Cydweli,” “Pego Ban,” “Pan own i mynd tua'r Ysgol,” etc. etc. Daw i ganu llawer emyn Cymraeg ac adrodd ambell adnod fach fer. Bydd yn disgwyl i’w fam adrodd iddo ystori fach bob nos, a bydd hithau yn ceisio rhoi iddo ystori fach wir Gymreig, ac nid Saesneg wedi ei chyfieithu i'r Gymraeg. Efallai rhyw dro eto cawn gyfle i ymdrin a chwestiwn y stori, ond gofod a balla yn awr. Bydd y fam gâll yn dangos i’r plentyn fod meddu ar ddwy iaith yn well na meddu ar ddim ond un, yna bydd yr un bach yn ymfalchio bob amser ei fod yn Gymro. Felly y tyf nes ei fod yn barod i fynd i’r ysgol yn bum mlwydd oed. Ceir gair am y cyfnod hwnnw ar fywyd y plentyn y tro nesaf. 

dimarts, 25 de juliol del 2017

METHU Â SBARIO GOF

Y Gwladgarwr. 28 Tachwedd 1868.

METHU A SPARIO GOF.


Yn ddiweddar, darfu i of mewn pentref yn Spain lofruddio dyn, am yr hyn y condemniwyd ef i farw. Ymgasglodd trigolion y lle yn nghyd, a thaer erfynasant ar yr awdurdodau am beidio crogi y gof, am ei fod yn wir angenrheidiol yn y lle i bedoli ceffylau, gwella olwynion, &c. Ond meddai yr alcade [sic;  = alcalde], “Pa fodd y gallaf felly gyflawni cyfiawnder?" Atebwyd ef fod dau wehydd yn y lle, a bod un yn eithaf digon, ac am iddo grogi y llall.


dijous, 29 de juny del 2017

Y NÎSHAD BOC


Yn y Wenhwyseg, ‘nîshad boc’ yw hances neu facyn. 

O edrych yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru, gwelir i’r gair ‘nisied’ ddod o air Saesneg Diweddar Cynnar ‘nycette’ y mae ei hanes yn anhysbys.

Gyda llaw, nid talfyriad ar y gair 'poced', fel y tybiwn, yw 'poc' ond o’r gair Saesneg ‘poke’ = ‘bàg' y daw, yn ôl GPC.


Penderfynais fynd ar drywydd y gair hwnnw gan deithio’r rhyngrwyd gyda Google.

Chefais i hyd i fawr o beth ar y cychwyn. Ond o dipyn i beth dyma amryw loffion yn ymddangos.

Yn ôl ‘The Dictionary of Fashion History’ (1960) gan Valerie Cumming  yn y 1400au a’r 1500au cynnar y bu’r ‘nycette’ neu ‘niced’ mewn bri, a ’macyn ysgafn ar gyfer y gwddf’ yw (‘a light wrapper for the neck’). Ceir yr un wybodaeth yn ‘The Complete Costume Dictionary’ (2011) gan Elizabeth Lewandowski, a yno hefyd dywedir iddi fod yn y ffasiwn rhwng 1450-1550.

Am fod golwg gair Ffrangeg arno, bûm yn edrych mewn geiriaduron Ffrangeg hynafol a chyfoes, ond heb gael hyd i ddim perthnasol. O newid tipyn ar y sillafiad (nicette) gwelir fod ‘nicette’ yn hen air wedi mynd o arfer am un ffôl wrth gyfeirio at fenyw (a ‘nicet’ wrth sôn am ddyn). Hynny yw, ‘un wirion’ y Gogleddwyr.

Gynt yr oedd hefyd yn air anwes i ferch â’r ystyr ‘un ddiniwed’ iddo, sef ‘un wirion’ fel y’i deëllir yn y De.

Mewn slang yn y Ffrangeg ‘olif’ yw ‘nisette’.  

Ac fel enw ar ferch, ffurf fachigol ar ‘Bérénice’ yw.

Ond gwelais taw mynd ar ôl ysgyfarnog bu'r pori hyn mewn geiriaduron Ffrangeg 

Dyma wedyn wefan Megadict yn cynnig rhagor o sillafiadau (nyzett, nysett) ac y mae tair enghraifft ganddi o’r gair ‘nysett’ mewn ewyllysau rhwng 1499 a 1530 yn Wiltshire a Gwlad yr Haf.

Rhoi cynnig ar ‘nysett’ eto a wneuthum,  a chael hyd i wefan o’r enw ‘The A-Z of Yeovil’s History’, ac yn y fan honno cefais y wybodaeth hon:


A chwedyn dyma ddod ar draws gwefan arall lle y bu sôn am y ‘nysett’ mewn hen ewyllysau o esgobaeth Bath a Wells (sef Gwlad yr Haf). (Wells Wills; Arranged in Parishes, and Annotated. (1890).  Frederick William Weaver.)


...
....



.....



Felly ai gair o Wlad yr Haf a’r cyffiniau yw neisied yn y bôn, fel cynifer yn nhafodiaith y De-ddwyrain, a cc ambell enw lle Bro Gwent a Bro Morgannwg?

dimecres, 31 de maig del 2017

Y Gymraeg yn y ddeunawfed ganrif, yn y fro rhwng y Fenni a Threfynwy


Yn llyfr J. E. Southall (1855-1928) “Wales And Her Language Considered From A Historical, Educational And Social Standpoint  With Remarks On Modern Welsh Literature And A Linguistic Map Of The Country. Newport, Mon. 1892” ceir sylwadau diddorol am gyflwr y Gymraeg yn yr hen Sir Fynwy yn y cyfnod hwnnw, ganrif a chwarter yn ôl..

Dyma a ddywedir ym Mhennod 9 o’r llyfr, lle y mae’n sôn am y ffin rhwng yr ardaloedd Cymraeg eu hiaith a’r ardaloedd Seisnigedig.

(Am mai blog Cymraeg yw hwn, yr wyf wedi trosi’r hyn a ddywedwyd ganddo o’r Saesneg. Ceir y testun gwreiddiol yn nghwt pob trosiad.)

O ysgrifbin y Cyrnol J. A. Bradney y daw y darn a ganlyn. Yn Nghwrt Tal-y-coed, saith milltir o Drefynwy, mae’r cyrnol yn byw ac nid oes odid neb cymhwysach i siarad am gyflwr yr iaith yn nwyrain y Sir (= yn nwyrain Sir Fynwy). Yn ogystal â siarad Cymraeg y mae hefyd yn darllen yr iaith.

“Fe ddysgais innau’r Gymraeg gan frodor o Langatwg Dyffryn Wysg, sydd o hyd yn fyw ac yn byw yn gyfagos ac yn gweithio bob dydd yn y lle hwn. Mae ganddo wybodaeth drylwyr o'r iaith, er ei fod yn gwbl ddiaddysg. Yr wyf yn credu bod gwybodaeth o’r Gymraeg gan bawb o hen bobl y fro o gwmpas Langatwg Dyffryn Wysg. Yn Llangatwg Feibion ​​Afel nid oes neb ar ôl sy'n medru siarad Cymraeg, er bod sawl un o'r hen bobl yn gwybod rhywfaint ac yn gallu deall brawddegau syml; ond mae offeirad yn dweud wrthyf iddo ddarganfod, ryw 25 mlynedd yn ôl pan oedd yn gurad yn Llangatwg Feibion ​​Afel, bod y to hŷn ym mhentref Llanfaenor (ym mhlwyf Llangatwg Feibion ​​Afel) yn go brin eu Saesneg ac iddo fynd i'r drafferth o gael hyd i lyfrau defosiynol yn Gymraeg iddynt, a buont yn ddiolchgar iawn iddo am hynny.

Yn Llandeilo Gresynni mae’r genhedlaeth hŷn o bobl y fro, er nad ydynt yn gallu sgwrsio ryw lawer, yn gallu deall Cymraeg i raddau, a byddant yn cwyno bod eu rhieni yn arfer siarad Cymraeg gyda'i gilydd, a Saesneg i'w plant. Gellir dweud yr un peth am bob un o’r plwyfi o gwmpas y fan hyn – Pen-rhos, Tre-gaer, Llanfihangel Ystum Llywern, Llanddingad, ac yn y blaen. Pentref Cymraeg oedd Llanarth hyn yn lled ddiweddar. Dywedodd  gwraig oedrannus o’r fan honno wrthyf, un sy'n siarad Cymraeg, ac yn enedigol o'r Pit, ger Clydda, fod pawb o drigolion y Pit yn siarad Cymraeg yn arferol yn nyddiau ei phlentyndod. Yn Llanfable ceir ambell wasanaeth Cymraeg yn y capel, ac yng nghapel Llanddewi Rhydderch cynhelir gwasanaeth Cymraeg yn aml. Yng nghapel Tal-y-coed ceir gwasanaeth Cymraeg yn achlysurol.




Ond yn ystod yr ugain mlynedd diwethaf mae boblogaeth y fro i gyd wedi newid i raddau syfrdanol – mae mewnfudwyr wedi dod o bob man, ac mae’r brodorion wedi symud allan i fannau eraill. Mae wedi digwydd i'r fath raddau yn y plwyf hwn, Llanfihangel Ystum Llywern, nes nad oes ond un unigolyn, dyn canol-oed, sydd yn enedigol o’r fan hon. Mae’r trigolion eraill bob un (ac eithrio, wrth gwrs, y plant) wedi eu geni yn rhywle arall. Mae'r un peth wedi digwydd yn y plwyfi cyfagos i’r un graddau fwy neu lai. Felly pan eir ati i gael hyd i rywrai oedrannus neu ganol-oed a all ddweud rhywbeth am yr hyn a ddigwyddai yn y dyddiau a fu, gwaith anodd yw cael hyd i rywun o'r fath. Wrth gwrs, ymhlith y llu o fewnfudwyr sydd wedi dod yma y mae llawer sy'n siarad Cymraeg, ac y mae’r rhan fwyaf ohonynt yn cynnal eu hiaith, ac yn helpu i’r rhai sydd yma eisoes i’w cadw ar lafar. Yr wyf innau yn un o'r rhai sydd, boed yn gam neu'n gymwys, yn gwneud popeth i gefnogi’r iaith, a dwyn perswâd ar bobl i siarad â'u plant yn Gymraeg yn hytrach na Saesneg.”





O blith y Cymry Cymraeg sydd yn gweithio imi y mae tri o Sir Fynwy – un sydd yn hanu o Langatwg Dyffryn Wysg, un a anwyd yn Llanddewi Fach, ond a fagwyd yn Llangybi, ac un arall a anwyd yn Llanofer.


Gellir gweld y pennod i gyd yn y fan hon: 

DIWEDD

divendres, 19 de maig del 2017

Elái ynteu Élai? Rhan 2.


Rhagor o gwestinau ar gyfer y fforwm Enwau Lleoedd. Efallai bydd rhywrai yn roi cynnig ar eu hateb.

(1) Onid oes golwg led anarferol ar yr enw Tre-lai / Tref-elái? Mae’n bur anghyffredin (am a wn i) gweld enghreifftiau o’r patrwm (elfen TREF) + (enw afon).

Mae’r enw Trefynwy yn bodoli, wrth gwrs, ond eithriad prin arall yw. Onid enw cymharol ddiweddar oedd hwnnw? Mae’r enw Saesneg yn awgrwymu ei fod yn drosiad o ryw ffurf Gymraeg *Abermynwy (arllwysfa Mynwy i Wy) am ei fod yn beth hynod, mi ddywedwn, gweld mewn enwau Saesneg ‘mouth’ â’r ystyr ‘genau isafon sydd yn llifo i afon’ yn hytrach na ‘genau afon sydd yn llifo i’r môr” (Bournemouth, Exmouth, Dartmouth, ayyb).

Mae hefyd heol ym Mrynsiencyn, Ynys Môn, o’r enw Trefenai (neu ‘Tre Fenai’ ar Fapiau Google’) ond enw gwneud diweddar yw hwn o bosibl.

Yn ôl Hobson Matthews (Cardiff Records, 1898ff) :

ELY FARM. An ancient homestead in the hamlet of Ely. It was the hereditary property and residence of the late George Thomas (1821–1898), a Glamorgan farmer of the old school.

Ai Cymreigiad ar yr enw Saesneg ‘Ely’ yw Tre-lai, megis lleoedd Bro Morgannwg Tre-lales (Laleston), Tre-os / Tre-oes, Tredodridge, Trewalter, ayyb?

Byddai’r Saeson yn arfer enwau afon ar bentrefi a threfi Cymru am ryw reswm neu’i gilydd megis Brynbuga / Usk; Aberconwy / Conway (mae enw tref Conwy yn ymddangos bod yn Gymreigiad o’r enw Saesneg i bob pwrpas), Mynyddcynffig / Kenfig, Aberogwr / Ogmore-by-Sea.

Felly, oni fu yma enw Saesneg ‘Ely’ yn unig nes i’r Cymry yn yr Oesoedd Canol ail-feddiannu Bro Morgannwg?

(Ni wn pa mor hen yw’r enw ‘Ely’, na ‘Thre-lai’. Efallai nid oes sail o gwbl i’r hyn yr wyf yn ei gynnig yma!).

(2) Beth yw ynganiad lleol Lanelay Hall yn Nhonysguboriau (os nad LEIN-lei yw erbyn hyn!). Lanéli? Lanélai? Lanelái? Lanlái?


dijous, 18 de maig del 2017

Y Gymraeg yn Ne Cymru yn 1891


Dyma adroddiad byr yn Saesneg o’r Cardiff Times, ymron gant a phedwar ar hugain o flynyddoed yn ôl, yn sôn am ganlyniadau Cyfrifiad 1891. 

Wrth ei droed yr wyf wedi ychwanegu siartiau tafellog er mwyn hwyluso dehongli’r ffigyrau yn y testun hwn



LANGUAGES SPOKEN IN SOUTH WALES.

A highly interesting section of the census returns is that relating to the language spoken in Monmouthshire and South Wales.

To first take Monmouthshire. In 1891 there was an enumerated population in that county of 275,242, of whom 217,664 spoke English 9,816, Welsh 29,743 both English and Welsh; 555, other languages; while 2,475 persons made no statement on the point, and 15,209 were infants under 2 years of age.

In the Chepstow registration division there were 18,042 English-speaking residents, 30 spoke only Welsh, and 249 both English and Welsh.

In Monmouth registration division the figures were - English, 26,098; Welsh, 29; bi-lingual, 306.

In Abergavenny, 21,985 spoke English, 361 Welsh, and y 2,420 both languages.

In Bedwellty division there were 38,833 English-speaking people, 6,805 Welsh, and 15,105 Welsh and English.

Pontypool had 33,426 English, 351 Welsh, and 3,499 bi-linguals.

With a population of 96,796 Newport district had 79,280 English-speaking residents, and 2,240 Welsh, while 8,164 were at at home in both languages.

Turning to Glamor[gan]shire, we find that, with a population of 693,072. the English numbered 326,481, the Welsh 142,346, and the bi-linguals 177,726.

In Cardiff distinct, with an enumerated population of 173,796 in 1891, there were 138,276 English, 3,120 Welsh, and 19,395 English and Welsh-speaking people.

The proportion of Welsh was, of course, very much larger in the Swansea district. With a population of 114,326, 57,099 spoke the English language, 22,417 the Welsh, and 27,229 both languages. 


The figures for other towns are as follows:  


English
Welsh
Both Languages
Pontypridd
50,005
40,507
46,487
Merthyr Tydfil 
34,651
35,244
39,812
Bridgend
19,243
11,806
17,329
Neath
17,793
14,740
20,493
Pontardawe
1,590
13,655
5,132
Gower
7,834
857
1,849

 CARMARTHENSHIRE.
Llanelly
6,161
25,366
17,630
Llandovery
688
6,804
3,570
Llandilofawr
926
13,327
5,151
Carmarthen
3,976
17,848
10,586

PEMBROKESHIRE.
Narberth
7,445
6,520
3,392
Pembroke
26,871
67
1,430
Haverfordwest
17,643
7,086
5,982

CARDIGANSHIRE.
Cardigan
679
1,285
4,575
Newcastle-in-Emlyn
549
15,501
2,231
Lampeter
328
7,230
1,713
Aberayron
148
9,369
1,549
Aberystwyth
2,169
11,971
6,136
Tregaron
106
7,268
907

 
 (Diwedd)

A dyma'r siartiau tafellog:





















 


































A dyna'r cwbwl am y tro!