divendres, 23 de setembre del 2011

Gwalia Deg, Nebraska - eto


Dydd Sadwrn 10 Medi 2011. Bu’n daith led hir o gyffiniau Denver (Colorado) i Omaha (Nebraska). Cyn cychwyn yr oeddym yn amau'n sicr ddigon y byddai’n nos arnom cyn cyrraedd Lincoln ac Omaha.




Mae dwyrain Nebraska yn frith o fân sefydliadau Cymreig ac yr oeddym yn awyddus i achub ar y cyfle i weld o leiaf un ohonynt. Ond bu’r amser yn brin.

O wneud dargyfeiriad bach y byddai’n bosibl ymweld ag un o ddau sefydliad Cymreig yn y dwyrain – naill ai Shell Creek / Postville i’r gogledd o’r draffordd, neu Gwalia Deg i’r de.

Ar hanner y daith gwelasom taw dim ond rhyw awr o olau dydd byddai gennym erbyn i ni gyrraedd Aurora ar y draffordd. Dyma benderfynu mynd ar drywydd Gwalia Deg, sydd heb fod mor bell o’r hen Lincoln Highway.

Dyma luniau o'r daith honno:

http://www.youtube.com/watch?v=R5mknTq6zaw


Trwy ryw amryfusedd yr oeddwn wedi dod i’r Unol Daleithau heb y swmp o nodiadau ar y sefydliad hwn, ac eraill. Ar fy nesg o hyd, dros Fôr Iwerydd yn aros eu cludo. Ond bu cymaint o frys arnaf ar y funud olaf i nôl y metro i ganol y ddinas fel yr euthum allan o’r ty heb eu rhoi yn y bag.

Rywle yn ardal Clay Center, Harvard, Sutton yw / oedd Gwalia Deg. (Mae’n debyg taw enw ar lafar ymhlith y Cymry yn unig oedd hwn, ac ni fu erioed yn “swyddogol”. ).


Edrych y wlad fu’r daith i’r fro honno. Tipyn o ragchwilio, cael adnabod gwedd y tirwedd a dychwelyd ryw dro eto, os bydd ryw dro eto.

Fe droesom oddi ar y draffordd yn Aurora, ac aethom trwy’r wlad fflat, undonog, ag ambell lwyn coed ar ochr yr heol, yr hen breri wedi ei droi yn faesydd indrawn. Ar ôl rhyw ddeng milltir o daith daethom i Clay Center – fe'i henwyd felly am fod y dref yng nghanol Swydd Clay.

Yr oeddwn yn rhyfeddu bod cymaint o leoedd cleiog yn yr Unol Daleithiau mewn mannau heb fod yn amlwg am eu pyllau clai. Ond nid math o bridd yw’r ‘clay’ hwn, ond cyfenw (fel y cefais weld ar wikipedia!).

Planhigfäwr oedd Henry Clay (1777-1852) – bu ganddo blanhigfa â 22 o gaethweision – a aeth yn gyngreswr dros dalaith Kentucky. Bu’n Llefarydd Ty’r Cynrychiolwyr, ac yn un o’r rhyfelgarwyr (“war hawks”) yn y Ty o blaid mynd i ryfel yn erbyn Lloegr.

Cyhoeddwyd rhyfel ar Loegr yn 1812 (a barhaodd yr ymladd am ddwy flynedd a hanner).

Bu Lloegr yn rhyfela yn erbyn Ffrainc a gosododd gyfyngiadau ar fasnach rhwng Ffrainc a’r U.D., yn ogystal â chipio morwyr a anwyd yn y Deyrnas Unedig oddi ar  longau Americanaidd i’w gorfodi i wasanaethu yn llynges Lloegr i ymladd yn erbyn Ffrainc, am nad oedd ganddo ddigon o forwyr profiadol.

Yn ogystal yr oedd y Saeson yn rhoi cefnogaeth milwrol i’r Americanwyr brodorol er mwyn rhwystro ymdrechion yr Unol Daleithau i ymestyn eu tiriogaeth i diroedd sydd erbyn heddiw yn rhan o Ogledd-orllewin y wlad (a'u gadael i'w tynged i wynebu gwylltineb yr Americanwyr gwynion pan nad oeddynt yn ddefnyddiol mwyach).

Bu Clay yn gweithredu yn y Gyngres er lles pobl y Gorllewin, ac fe’i llysenwyd yn “Henry of the West” (Henri’r Gorllewin) a’r “Western Star” (y seren orllewinol). Yn ddiamau dyna’r rheswm dros gymaint o swyddi o’r enw Clay County yn y Gorllewin, megis yn Iowa, lle y bu ‘sefydliad Cymreig Swydd Clay’ (Clay County Welsh Settlement) o gwmpas Peterson hyd at Linn Grove (dros Afon Sioux Fechan yn Swydd Buena Vista).

Felly, yn Swydd Clay, Nebraska, ymweld a wnaethom â thair mynwent yr oeddwn wedi eu gweld ar ochr y ffordd yr oeddym yn teithio ar hyd-ddi.

Fe aethom i Clay Center a Sutton, a chael hyd i ddyrnaid o feddau a chyfenwau Cymreig arnynt yn y mynwentydd yno. Mynwent Gwyddelig oedd y llall, ar ymylon Sutton.


Ers dychwelyd o’r Unol Daleithau, ac ail-afael yn fy nodiadau, rwy’n gweld fod ambell fynwent fach yn y wlad rhwng y pentrefi. Tybed a oes mynwent Gymreig yn eu plith?

Yn ogystal, fe fuasai wedi bod yn well i fynd i Harvard o bosibl - yn ôl “Y Cenhadwr Americanaidd” (Ionawr 1878) tref Harvard oedd Gwalia Deg, neu yn ganolbwynt i Gymry y cylch.

Bydd y draul o New York i Lincoln, prif ddinas Nebraska, yn $28,60, a chyda’r express yn $44,45, ac ar ol cyrhaedd Harvard, taith 3 neu 4 awr o Lincoln, byddwch yn NGWALIA DEG...”

...am goed i adeiladu tai, cawn ddigonedd o honynt yn nhref Harvard yn ein hyml, am yn agos yr un bris ag a delir yn Chicago. Er tanwydd, ceir glo wrth y station yn Harvard, a phan orphenir y St. Joe a'r Denver R. R., daw y glo atom o Colorado yn llawer is ei bris nag y ceir yn awr.


dimarts, 20 de setembre del 2011

AR RUTHR YN CHICAGO


Dydd Gwener 16 Medi 2011. 
Am y cyntaf i gyrraedd canol Chicago. Yr olygfa o ffenest trên y Llinell Las rhwng gorsafoedd Irving Park, Addison a Belmont. Y mae’r draffordd a’r rheilfford yn cyd-redeg am ryw ysbaid, a chefais ffilmio dwy funud a hanner o ruthr gwyllt y cerbydau ar hyd yr heol.

ELBA, PENTREF BYRHOEDLOG YN IOWA (1872-1882)


Ar dramp eto yn Iowa a’r taleithau amgylchynnol yn ystod yr haf. 

 

Ar hap a damwain, ar ôl ymweld â dau bentref Danaidd yn y cyffiniau, Elk Horn a Kimballton, daethpwyd ar draws mynwent hen bentref darfodedig Elba yn swydd Carroll, a gweld taw Cymry a fu'r pentrefwyr gan amlaf.
.

Ar gofgolfn o flaen y fynwent dywedir (o'i gyfieithu o'r Saesneg): Elba 1872-1882. Tref arloeswyr wedi ei lleoli ar bwys Mynwent Trefgordd Eden. Bu iddo swyddfa bost, siop ddefnydd, gefail gof, a bar. Protestaniaid fu’r rhan fwyaf o drigolion y cylch, ac o dras Gymreig. Pan aeth y rheilffordd i’r gogledd yn 1881 ganwyd tref Templeton.


Blackstone (Queensland, Awstralia)


Bu ffrind i mi ar daith i Awstralia yn ddiweddar a bu’n aros yn Toowong, maestref Brisbane (Queensland) sydd heb fod ymhell o Blackstone ym maes glo Ipswich. Bu ar un adeg yn bentref glofaol Cymreig. Un diwrnod aeth hi i rodio o amgylch Blackstone a thynnu ambell lun. Dyma’i ei lluniau sydd yn dangos bod olion Cymreictod y pentref a’r fro i’w gweld o hyd.




Aeth Cymry i ymsefydlu yn ardal Blackstone yn arbennig ar ôl i Lewis Thomas (1832-1913) agor pwll glo yn y cylch. O Dal-y-bont, Ceredigion yr oedd. Gweithiai mewn ffatri wlân leol, ac wedyn mewn mywngloddiau plwm yn yr ardal. Yn ddiweddarach aeth i weithio i Dde Cymru yn y pyllau glo a’r gweithiau haearn.

Ymfudodd i Awstralia yn 1859 i chwilio am aur, ond ni chafodd fawr o lwyddiant ac aeth i weithio ym mhyllau glo y Redbank, yn Ipswich.

 Agorwyd pwll glo ganddo fe a’i bartner yn 1866 yn Bundamba, Ipswich, a adnabyddid nes ymlaen fel yr  “Aberdare Mine” neu'r “Aberdare Colliery”.

Codwyd tŷ moethus ganddo yn Blackstone yn 1886 o’r enw Brynhyfryd. “The Castle” oedd ei enw ar lafar gwlad.

Prynwyd cwmni glo Lewis Thomas ar ôl ei farw gan gwmni y Rylance Collieries.

Dechreuwyd cloddio o dan y Brynhyfryd ond tanseilwyd y sylfaen a bu rhaid ei ddymchwel.

Y mae heddiw barc o’r enw Brynhyfryd Park ym mhentref Blackstone, sef  y tir fu’n amgylchynu tŷ Lewis Thomas. 

Mae enwau heolydd Blackstone yn dwyn atgof ohono fe a’i deulu bach –
Lewis Street (sef enw bedydd Lewis Thomas),
Thomas Street (sef ei gyfenw),
Anne Street (Anne Morris oedd enw ei wraig),
Mary Street (Mary oedd enw ei ferch).
Mae hefyd yno Jones Street (yn fwy na thebyg meddant ar ôl Rhys Jones, gweinidog y capel).



dilluns, 7 de març del 2011

Hiteman, Iowa

GWIBDAITH I HITEMAN A GEORGETOWN, IOWA. 
Rhan 1 - Hiteman

.. 
Y mae gennyf lif o luniau o'r ymweliad â'r un gyntaf o'r ddwy gymdogaeth Gymreig hyn ar youtube (Hiteman, Iowa):..
..
..
Y modd y daethom, trwy hap, ar draws mynwent arall yn Iowa lle y mae canran uchel o feddau Cymry alltud: 
··
 (Dydd Sul 4 Medi 2010). Y diwrnod hwnnw nid oedd gennym fawr o amser – teithio yr oeddym o Spencer yng nghwr gogledd-orllewinol y dalaith i Kirkville ym Missouri, gan obeithio dod o hyd i fotel neu westy modurwyr yn y dre honno am bris rhesymol, a chyrraedd cyn yr oriau mân!
..
Y diwrnod canlynol yr oedd yn fwriad gennym ymweld â thri sefydliad Cymreig ym Missouri – (New Cambria, Bevier, Dawn) o’r naw a restrwyd gan Iorthryn Gwynedd* (“1. St. Louis 2. New Cambria. 3. Bevier, a’i Gweithiau Glo. 4. Callao. 5. Macon City. 6. Brookfleld. 7. Chillicothe. 8. Utica. 9. Dawn, Livingston Co.”)
..
*Y Parch. R[obert] D[avid] Thomas, g. Llan-rŵst 1817, m. Knoxville, Tennessee 1888. Hanes Cymry America yn y Gorllewin Pell yn Nhalaethau Indiana, Michigan, Illinois, Wisconsin, Minnesota, Iowa, Missouri, Kansas, Nebraska, California, Oregon a’r Tiriogaethau.  1872.  
..
..
Ar ôl ymadael â Des Moines daethom i ardal yr hen feysydd glo, lle bu cannoedd o Gymry yn byw ryw ganrif yn ôl. Gresyn fyddai peidio â manteisio ar y cyfle i archwilio mynwent neu ddwy yn y cylch hwnnw wrth deithio trwyddo, meddyliais.
..
Ond yr oedd yn saith o’r gloch arnom yn barod, ac ymhen awr y byddai’r haul wedi machlud, a byddai crwydro o gwmpas mynwent yn y tywyllwch yn annoeth (heb sôn am fod yn anghyfreithlon).
..
Yr oeddym wedi clywed o bryd i’w gilydd bod Cymry wedi byw yn Hiteman ar un adeg, a dyma weld ar y map fod y pentre hwnnw heb fod ymhell o Ffordd Fawr Iowa Rhif 5 (Iowa Highway 5) – yr heol yr oeddym wedi ei chymryd i fynd tuag at y de i gyfeiriad y ffin daleithiol
..
Yn ôl y map byddai dwy heol fach ar y dde - Heol Cant Chwe-deg Pump (165th Street), a Heol Cant Saith-deg, ryw filltir a hanner tu hwnt iddi, y ddwy yn arwain i bentref Hiteman. Ond ni welwyd yr un arwydd, ac yr oeddym bron ar gyrion tref Albia. Wel, dyna anlwc. Sut yr oedd yn bosibl i ni fynd heibio i’r ddwy drofa heb i ni sylweddoli? Ymwelwn â phentre Hiteman y tro nesa - os bydd tro nesa.

Ond wrth ddynesu at dre Albia, a hithau’n awr yn ddeg munud wedi saith yn yr hwyr, dyma weld arwydd “Hiteman” – felly yr oeddym heb gyrraedd yr ail drofa - yr oedd yn nes o lawer i dre Albia nag yr oeddwn yn meddwl. Heol Cant Saith-deg. Arafu, troi a mynd ar hyd y lôn gul a wnaethom, a chyn hir dyna arwydd ag enw’r pentref arno, a’i boblogaeth presennol: “Hiteman. Population 101.”
··
Deallais wedyn, wrth ymchwilio i hanes Hiteman, fod dros ddwy fil o boblogaeth yma gan mlynedd yn ôl, pan fyddai’r pyllau glo ar eu hanterth. Erbyn hyn gwelir ambell dŷ diolwg yma a thraw, a glaswellt lle bu ugeiniau o dai ar un adeg.
..
Dim sôn am fynwent. Dim arwydd, dim maes crochenydd rhwng y tai. Bydd rhaid gofyn i rywun. Ond nid oedd yr un enaid byw i'w weld o gwmpas ym mhentre diffaith Hiteman. Ni wiw i ni stopio’r car a mynd at ddrws un o’r tai yma ar fachlud haul i ofyn... pwyll biau hi mewn gwlad lle y mae arf tanio gan lawer, a rhai ond yn rhy barod i saethu ar yr esgus lleia.
..
Wrth lwc dyma wraig tua deugain oed yn dod allan o ddrws ffrynt ei chartre i fynd at y garej wrth ochr y tŷ, a dyma sgwrs fach drwy weiddi o’r heol dros y ardd. Gofyn a oedd yn y cyffiniau ryw fynwent. Hithau’n gweiddi yn ôl eu bod yn ffaelu clywed, a cherdded drosodd atom, ond yn sefyll ryw bumllath o’r car, yn awyddus i helpu ond yn anfodlon dod yn rhy agos atom. Dweud a wnaeth fod y fynwent leol tu hwnt i’r pentre, hanner milltir i ffwrdd, ar fryncyn ar yr ochr chwith i’r heol.
..
Diolchasom iddi, a bant â ni i gyfeiriad machlud yr haul.
..
Y mae’n bum munud ar hugain wedi saith, a'r gwyll wedi disgyn ar rai o heolydd y pentre yn barod. Ond ar ben y bryncyn mae’n heulwen lachar o hyd. I mewn i’r fynwent, ac yn wir, Cymry a gladdwyd yma. Llu ohonynt.
..
··
Yn ddiweddar cefais hyd i restr o’r enwau o’r meirw yn y fynwent hon oddi ar wefan USGenWeb Project. Dyma’r cyfenwau Cymreig o’u plith:
..
(Gall fod yma yn y fynwent Gymry ag arnynt gyfenwau anghymreig heb eu cynnwys yma; mae un cyfenw felly wedi’i roi yn y rhestr – Baxter – am fod arysgrifiad y garreg fedd yn tystio iddo gael ei eni yn Llanidloes.)
Hefyd, efallai nad o dras Gymreig yw pob un yn y rhestr hon, er bod arno / arni gyfenw Cymreig.
..
Dyma’r cyfenwau Cymreig (47) sydd yn y rhestr
..
Elizabeth BAXTER 15 Mawrth 1851 – 24 Mai 1939
Harold L. BAXTER bu farw 31 Ionawr 1897
James BAXTER 15 Ebrill 1850 Llanidloes – 7 Mai 1914
Zola Mae BOWEN 18 Ionawr 1899 – 7 Mawrth 1899
Ella DAVIES 1861-1907
..
Griffith DAVIES 1851-1916
Henry EDWARDS bu farw 19 Chwefror 1910
Elenore ELLIS 31 Gorffennaf 1825 – 2 Rhagfyr 1910
Henry ELLIS 12 Mai 1895 – Ionawr 12 1897
Moses ELLIS 2 Mawrth 1859 – 8 Tachwedd 1896
··
Sefora ELLIS 18 Rhagfyr 1889 – 5 Rhagfyr 1894
Reverend William ELLIS 25 Mehefin 1863 – 19 Mehefin 1908
Edith HOWELLS bu farw 12 Ebrill 1903
Emma HOWELLS 1870-1914
Evan HOWELLS 1865-1939
..
Leona HOWELLS 31-Mawrth 1904 – 5 Medi 1909
Charles A. “Cub” JAMES 18 Gorffennaf 1871 – 23 Chwefror 1923
Emily JENKINS 1891-1894
Marguerite Z. JENKINS 1914-1922
Nellie JENKINS 1859-1948
..
Reese Edward JENKINS 18 Rhagfyr 1923 – 18 Mawrth 1966
W. S. JENKINS 1857-1921
Winchester JENKINS 1890-1974
Joe MORGAN 1920-1920
John Lewis MORGAN 1869-1913
..
Ruth MORGAN 1911-1912
Margaret G. “Madge” MOSES 20 Mai 1924 – 4 Mawrth 2009
Mary Ann MOSES 1878-1952
Matthew “Smokey” MOSES 24 Mehefin 1915 – 26 Mai 1995
Richard PHILLIPS bu farw Rhagfyr 1893
..
Albert A. ROBERTS 1910-1911
Delmar A. ROBERTS 1899-1914
John E. ROBERTS 1904-1909
Kenneth E. ROBERTS 1900-1901
Phyllis M. ROBERTS 1902-1910
..
Ralph N. ROBERTS 1909-1909
Jimmie SAMUEL bu farw 13 Medi 1909
Sarah SAMUEL bu farw 23 Gorffennaf 1900
Beulah THOMAS 1913-1972
Geneva THOMAS 1913-1076
..
Joe THOMAS 1911-1973
Lloyd A. THOMAS 1901-1989
Richard J. THOMAS 1986-1933
Sarah THOMAS 16-12-1870 – Gorffennaf 1918
Viola T. THOMAS 1909-1940
..
Fred Layton WATKINS 12 Mai 1918 – 29 Mai 1918
Nellie WILLIAMS bu farw 26 Mawrth 1905
..
Nid oedd dim yn Gymraeg ym Mynwent Hiteman.
..
Mae un garreg fedd yn datgan i’r Parch. William Ellis gael ei eni yn Ne Cymru (“Born in South Wales”). Arall yn sôn bod James Baxter wedi ei eni yn “Llanedloes” (gwall y saer maen? hynny yw, Llanidloes) ar 15 Ebrill 1850 (un o gyfenwau anghyfiaith y rhan hon o Faldwyn yw Baxter, wrth gwrs, ynghyd â Hamer, Mills, ac yn y blaen).
..

..
Yr oedd y golau’n cyflym bylu, ond o fewn ugain munud yr oeddwn wedi cael tynnu llun o’r rhan fwya, os nad y cyfan, o gerrig beddau’r Cymry.  
..
Yn ôl â ni wedyn i'r heol fawr, ac ymlaen i Albia yn y llwydnos.
..
Darnau o An Illustrated History of Monroe County, Iowa (= Hanes Darluniadol o Swydd Monroe, Iowa)
Frank Hickenlooper, 1896
..

(O’r Saesneg:) Mae twf mawr y diwydiant glo o fewn y sir wedi denu cenhedloedd eraill i’n plith dros y blynyddoedd diwetha. Cymry a Saeson yw’r rhan fwya o’r glowyr -  dyweder tri chwarter ohonynt. Americanwyr, Swediaid, ambell Eidalwr, Ffrancwyr, Sgotiaid a Belgiaid yw’r chwarter arall. Nid oes glowyr o Wyddelod, a dim ond ychydig o Almaenwyr. Ni fynn yr Iseldirwr fentro i’r tywyllwch, ac mae ar y Gwyddel chwant bod yn wastad ar y frig. Y Saeson a’r Cymry yw’r glowyr mwya llwyddiannus, am fod yr alwedigaeth yn etifeddol ganddynt ers canrifoedd. Ychydig o wahaniaeth genedlaethol sydd rhyngddynt. O Durham a Chernyw y mae’r Saeson....
..
Ym mha fan bynnag y mae camp mwyngloddio y mae cryn dipyn o Gymry. Mewn camp o, dyweder, fil o boblogaeth y mae rhyw hanner dwsin o wahanol deuluoedd o’r enw Thomas; ac y mae nifer debyg o Jamesiaid, Morganiaid, Lewisiaid, Williamsiaid, Reesiaid, Hughesiaid, Llewellyniaid a Jonesiaid. Maent i gyd yn enwau tra cyffredin ymlith y Cymry...
..
Y mae gan bentref Hiteman chwe chorff eglwysig, sef y Bedyddwyr, Yr Annibynwyr, y Lwtheriaid Swedaidd, y Methodistiaid Swedaidd, Y Bedyddwyr Cymreig, a’r Bedyddwyr Croenddu.
..
Sefydlwyd Eglwys yr Annibynwyr gan y Parch. William Thomas, a chodwyd addoldy yn 1892. Cymry yw’r rhan fwya yn yr eglwys, ac y mae iddi aelodaeth o ryw ddeugain ar hyn o bryd. Mae’r Parch. Owen Thomas, y gweinidog presennol, wedi bod yn pregethu i’r dosbarth ers dwy flynedd.
..
Codwyd addoldy gan y Bedyddwyr Cymreig yn 1890, 16 x 20 troedfedd o ran ei faint. Mae i’w corff hwythau aelodaeth o ryw bump ar hugain. Y Parch. D. R. Morgan yw eu gweinidog. 

DIWEDD.


 

dissabte, 5 de març del 2011

Carnarvon, Iowa



Y mae talaith Iowa yn frith o sefydliadau Cymreig. Yn rhyfedd ddigon, pentref Almeinig yn fwy na dim oedd Carnarvon, ac er bod sefydliad Cymreig ryw hanner can milltir i’r Gogledd (Peterson / Lynn Grove) ac un arall ryw bedwar ugain milltir i’r De (Wales), nid oedd yn y cylch hyn gymuned Gymreig fel y cyfryw. 




Sut felly aeth Carnarvon yn enw arno?

Yn ei hanes am Swydd Sac, Iowa (History of Sac County, Iowa) (1914) y mae’r awdur William H. Hart yn dweud fel hyn am y pentref (o’i drosi o’r Saesneg):

Carnarvon... Dyma’r unig bentref yn nhrefgordd Viola a gynlluniwyd a chofrestrwyd; 24 Hydref 1881 fu dyddiad ei gofrestru. Fe’i gosodwyd allan gan George W. Pitcher, yn adran 22, trefgordd 86, cylchfa 36.

Ar hyn o bryd mae iddo tua chant a hanner o drigolion. Cyffordd ar reilffordd y Chicago & Northwestern yw Carnarvon, lle y mae cangen Carroll yn ymadael â changen Tama.

Fe’i lleolir ychydig dros bedair milltir i’r de-ddwyrain o dref Wall Lake.

Fe enwyd y trefi fel a ganlyn... Carnarvon, ar ôl tref o’r un enw yng Nghymru, man geni y Goruchwyliwr Adran Hughes (“Division Superintendent Hughes”) o Gwmni Rheilffordd y Chicago & Northwestern...

Pwy yn union, tybed, oedd y Bonwr Hughes o Arfon?

Dyma luniau o Carnarvon a’r cylch yr wyf wedi eu rhoi at ei gilydd yn ddiweddar (sef ddoe):


dilluns, 14 de febrer del 2011

Dodi hen lyfrau Cymraeg ar-lein

Ers blynyddoedd bellach yr wyf, o bryd i'w gilydd, yn dodi hen destunau Cymraeg, sydd erbyn hyn yn eiddo i bawb (am fod yr hawlfraint arnynt wedi dod i ben), ar ein gwefan (Gwefan Cymru a Chatalonia).

Mae’n fodd i "achub" hen lyfrau a’u rhoi o fewn cyrraedd pawb (er nad oes fawr o werth llenyddol i lawer ohonynt erbyn heddiw - creiriau hanesyddol ynt yn hytrach). 

Mae pob testun Cymraeg ar y rhyngrwyd hefyd yn helpu creu corpws hwylus o'r iaith ar gyfer archwilwyr ieithyddol. (Weithiau, wrth chwilio am enghraifft o ryw air drwy Google, rwy'n gweld ei fod ar glawr mewn llyfr diberchennog o'm heiddo innau. Nid oedd yr holl waith yn ofer wedi'r cyfan!)

Yn ychwanegol, mae pob diferyn yn y môr hwn yn dod â’r Gymraeg i sylw gweddill y byd. 

Ac yn anad dim y mae eu paratoi yn fodd cael blas ar hyd yn oed y llyfrau mwyaf sych o'r ddeunawfed ganrif - casgliadau o bregethau hirwyntog a diderfyn, cofiannau sebonllyd, a barddonaiaeth ddiawen a di-fflàch. Ceir yma a thraw sylw diddorol am ryw unigolyn neu bentref, rhyw briod-ddull wedi mynd yn angof ers talwm, geiriau tafodieithol, sôn am lefydd a ystyrir yn gwbl Saesneg erbyn heddiw, ond yn Gymraeg os nad yn gwbl Gymraeg ganrif a hanner yn ôl, megis ym Mro Morgannwg neu yng Nghwm Sirhywi).

Wrth gwrs, mae llawer yn gwneud gwaith tebyg. Dros y blynyddoedd, y mae gwirfoddolwyr wedi bod wrthi’n paratoi testunau ar gyfer gwefannau fel Cywaith Gutenberg ac mae ambell lyfr dihawlfraint yn y Gymraeg wedi cymeryd ei le rhwng y miloedd sy ganddynt. Ond nid yw’r llyfr gwreiddiol ar gael ar ffurf delwedd yng ngwefan  y cywaith. 

Mae'n ddefnyddiol bod â delwedd o'r tudalen gwreiddiol i gael ei gymharu â'r testun teipiedig weithiau - wrth atgynhyrchu’r hen lyfrau ar ffurf testun electronaidd, mae'n anochel fod ambell wall yn ymwthio i’r testun yn ystod y gwaith copïo, neu'r cywiro ar y sganiad. Gall fod hefyd newid sylfaenol ar fformat tudalen er mwyn eu  gwneud yn addas ar gyfer dogfen testun electronaidd.

Erbyn hyn mae Google Books, Internet Archive, ac eraill, yn ychwanegu holl gynnwys ambell lyfrgell at yr adnoddau sydd i’w cael ar y Rhyngrwyd, ac ymhlith y pentyrrau hyn o lyfrau y mae llawer yn y Gymraeg. Yn ogystal â'r delwedd neu lun o'r tudalen, mae'r cymwynaswyr hyn yn ei drawsnewid yn destun electronaidd.
 
Sut bynnag, nid yw’r delwedd bob tro yn ddarllenadwy (y sganiad wedi methu yn rhannol neu'n gyfangwbl, er enghraifft); at hyn, y mae’r fersiwn destun electronaidd yn un “amrwd”, heb gywiro gwallau’r rhaglen ANG (Adnabod Nodau Gweledol).

Yr wyf wedi rhoi cynnig ar wahanol ffyrdd o gyferbynnu delwedd o’r tudalen gwreiddiol â’r testun electronaidd, ond nid yw’r atebion wedi bod yn gwbl foddhaol bob amser.

Problem fawr hefyd yw bod y delweddau’n llyncu llawer o le ar y wefan.

Mae’n bosil “allfudo”’r broblem hon, a rhoi’r delweddau ar wefan allanol megis ImageShack (am ddim). Dodir dolen gyswllt yng nghorff y testun electronaidd ar gyfer pob un o'r delweddau, ond bydd ambell ddolen yn torri am ryw reswm neu'i gilydd dros amser. Mae'n cymryd llawer o amser i fynd at bob delwedd, a'u gwneud yn fwy i gael eu gweld yn glir. Ac mae’r holl broses o baratoi testun yn y modd hyn yn un lafurus a hir.

Efallai taw rhoi delweddau o dudalennau'r llyfr yn ei gyfanrwydd ar "youtube" yw'r ateb.

O wneud hyn, gellir gweld hefyd sut yn union y mae llyfr o'r clawr blaen hyd at y clawr cefn. Er nad yw'r ansawdd o’r radd flaenaf, eto i gyd y mae’n bosibl darllen y testun gwreiddiol.

Yr wyf wedi rhoi ar "youtube" yn ddiweddar y llyfrau hyn (maent i'w gweld ar ffurf destun electronaidd hefyd yn y wefan): 

1) Chwedlau Aesop Glan Alun, a gyhoeddwyd gan Hughes a'i Fab, Wrecsam (dwy gyfrol, yn ddiddyddiad, efallai o 1850-1860).




Gwaetha'r modd, mae pryfed arian wedi difetha rhai o'r tudalennau yn y llyfr hwn.


(Nid y troseddwyr eu hunain sydd yma gyda llaw - o lun mewn erthygl wikipedia ar Lepisma saccharina y mae'r teulu bach uchod. Nid wyf byth yn gweld y diawliaid bach - dim ond ôl eu dinistr.)

2) "Murmuron Tawe" gan y Parch. D. G. Jones (Pontardawe), 1913. (Llyfr cerddi, "darnau adroddiadol i bobl ieuainc a phlant")



3) Hanes Tonyrefail (Thomas Morgan, 1899). Yn yr achos hwn, mae'r tudalenau testun electronig wedi eu gosod rhwng y delweddau'r llyfr am fod ansawdd y delweddau gwreiddiol mor wael -  wedi'u gwneud ar sail llungopïau a wnaed ar llungopiwr cynteig mewn rhyw lyfrgell cyhoeddus ddeugain mlynedd yn ôl.



dimecres, 9 de febrer del 2011

Vilobí d'Onyar (Swydd La Selva)


Bore Sul 23 Ionawr 2010. Mae hi’n oer, oer. Codi am chwech, rhedeg trwy heolydd gwag y ddinas – bron neb i'w weld, ar wahân i ambell rai sydd yn ymlusgo tuag adref ar ôl cael llwyth ym marau canol y dre.

Cyrraedd Yr Orsaf Fysiau Ogleddol a dal y bws o Barcelona am saith i Faes Awyr Girona, rhyw awr a chwarter o daith. Mynd i Fryste y mae’r ychydig gyd-deithwyr – y mae awyren Ryanair yn ymadael am 10.20.

Ond mynd i ras 16 cílomedr yng nghefn gwlad Catalonia yr wyf innau – mewn pentre o'r enw Vilobí d’Onyar sydd ryw bedwar cílomedr o’r Maes Awyr. Anodd dros ben yw teithio yn gynnar, gynnar gyda thrafnidiaeth gyhoeddus ar fore Sul, ond trwy lwc dyma weld bod y bws hwnnw yn mynd yn lled agos ac yn cyrraedd dri chwarter awr cyn y saethir ergyd cychwyn y ras. Digon o amser i wibio rhwng y caeau llydrewog i'r pentre.

Dyma luniau o’r ras – y tymheredd islaw sero gydol y bore – ond haul braf yn tywynnu arnom.


Gwers Gatalaneg:
Vilobí d'Onyar [bi-lu-BI dun-IA]
SORTIDA [sur-TI-d*] llinell gychwyn
ARRIBADA [*-ri-BA-d*] llinell derfyn
* = llafariad dywyll


dissabte, 15 de gener del 2011

Gwalia Deg, Nebraska - am y pumed tro

Soniais yn y dyddlyfr am Gwalia Deg yn nhalaith Nebraska ar 15 Gorffennaf 2006, 15 Medi 2008, 16 Medi 2008 a 8 Ebrill 2010.

O dipyn i beth yr wyf wedi bod yn dodi at ei gilydd y wybodaeth sydd wedi dod i law am y sefydliad hwnnw, ac yr wyf wedi ychwanegu tudalen amdani at ein gwefan (Gwefan Cymru a Chatalonia)


http://kimkat.org/amryw/1_alltudiaeth/america_gwalia_deg_2781k.htm



.

Gyda llaw, yn Wymore y mae Canolfan Treftadaeth Gymreig y Gwastadeddau Mawr / Great Plains Welsh Heritage Centre sydd yn ceisio rhoi ar gof a chadw hanes yr arloeswyr o Gymry yn nhalaith Nebraska. Maen nhw wedi achub swmp o ddeunydd gan ddisgynyddion yr hen Gymry  - ysywaeth mewn ardaloedd eraill a fu gynt yn Gymreig ychydig iawn sydd wedi goroesi o'r hen ddyddiau.

Er mor agos y mae Gwalia Deg a Swydd Clay i Swydd Gage, nid oes gan y Ganolfan fawr o wybodaeth am Gwalia Deg hyd yn hyn.


divendres, 14 de gener del 2011

Flint Creek, Iowa, eto

Ym mis Awst buom yn chwilio un prynhawn Gwener am fynwent y Cymry ar bwys Mediapolis, yn nhalaith Iowa, ond yn ofer.

Rwy’n rhyfeddu erbyn hyn pa mor hawdd yw mynd ati o dref Mediapolis – ond y diwrnod hwnnw er chwilio amdani, dan fynd i lan ac i lawr y lonydd cefn (neu’r heolydd grafel a’r traciau pridd a bod yn fanwl), nid oedd modd ei darganfod.

Flint Creek oedd enw’r sefydliad – felly rhaid bod mewn rhyw fan ar lannau’r nant (Flint River yw’r enw erbyn heddiw).

Nid oedd brodorion y lle yn gwybod fawr ddim am y fynwent, a llai byth am yr hen arloeswyr o Gymry – mewn gwirionedd, pobl o bant oedd llawer mae’n debyg, wedi symud i fyw i gefn gwlad.

Yn y motel un noson, neu tu faes o dan y sêr yn y maes pebyll noson arall, bûm yn craffu ar fapiau lloeren Google ar y cyfrifiadur – ond megis chwilio am nodwydd mewn tas wair y bu’r cyfan.

Dychwelson ni’r archwilwyr ddau ddiwrnod wedyn i Swydd Des Moines, gan foduro i lawr o Iowa City, a’r tro hwnnw daeth llwyddiant i’n rhan. Ar lan y nant mewn llwyn o goed yr oedd y fynwent.

O edrych ar Mediapolis ar fapiau Google yn awr, dacw’r fynwent mor olau â’r dydd, lle mae Heol Mediapolis yn croesi'r nant o'r enw Flint Creek (Sylwer taw cilfach fôr yw creek y Sais, ond i'r Americaniaid nant yw'r ystyr)

Rhaid bod rhyw hen ddywediad yn crisialu’r syniad o ddod i adnabyddiaeth lle ar ôl oriau o chwilio amdano - efallai bod rhyw ddoethair bach yn Y Myfyryian  – rhywbeth megis “dieithr nes cyfarwydd”.

http://www.youtube.com/watch?v=hXU1GWdBKb8 Mynwent y Cymry yn Flint Creek











Yn yr iaith fain y mae’r rhan fwyaf o’r arysgrifiadau, er bod ambell un yn Gymraeg.
Mae llawer o’r arysgrifiadau yn amhosibl i’w darllen erbyn heddiw gwaetha'r modd, a llawer o'r cerrig beddau wedi eu torri yn eu hanner. 


Dyma Iorthryn eto yn sôn am y sefydliad hwn: (HANES CYMRY AMERICA; A’U SEFYDLIADAU, EU HEGLWYSI, A’U GWEINIDOGION, EU CERDDORION, EU BEIRDD, A’U LLENORION; YN NGHYDA THIROEDD RHAD Y LLYWODRAETH A’R REILFFYRDD; GYDA PHOB CYFARWYDDIADAU RHEIDIOL I YMFUDWYR
I SICRHAU CARTREFI RHAD A DEDWYDDOL. GAN Y PARCH. R. D. THOMAS  (IORTHRYN GWYNEDD.). 1872.)

6. FLINT CREEK, Des Moines Co., Iowa, (Pleasant Grove P.O.) - Saif y sefydliad Cymreig bychan hwn tua 25 milldir i’r de o sefydliad Long Creek. Gellir myned o Columbus Junction, neu o Burlington yno yn awr gyda y “Burlington, Cedar Rapids, and Minnesota R.R,” trwy ddisgyn yn Kossuth Depot. Pedair milldir sydd oddiyno at y capel. Nid yn Sperry Depot, a’r Morning Sun Station, lle mae Hugh Edwards, Ysw., a’i deulu yn byw, gynt o Geryg-y-Druidion [sic], Sir Ddinbych, G.C. Mae efe a’i deulu yn aelodau yn yr eglwys Annibynol yn Flint Creek. Gwlad ardderchog a ffrwythlon sydd oddiyno am filldiroedd hyd Flint Creek; ac oddiyno trwy Pleasant Grove, ar draws y wlad hyd New London, neu Danville, ar y “Burlington & Missouri R.R.”

Y sefydlwyr cyntaf yn Long Creek [sic - Flint Creek y dylai fod, mae'n debyg] oeddynt John Jones a’i wraig, o Sir Fon, G.C., aelodau crefyddol gyda y T.C. Daethant yno yn ngwanwyn y fl. 1842. Buont feirw tua’r fl.
1855, a chladdwyd hwynt yn y fynwent wrth y capel. Mae eu meibion, Edward Jones a John J. Jones, a’u teuluoedd, yn dyddynwyr parchus yn yr ardal eto. Wedi hyny daeth Jonah Morris, o Sir Gaer, D.C., yno gyda’i wraig a’i blant yn 1843. Claddwyd Mr. Morris yn Long Creek [sic - Flint Creek y dylai fod, mae'n debyg], a symudodd ei weddw i Newark, Ohio. Daeth James Thomas, o Sir Gaer, D.C., yno yn 1843. Claddwyd ef yn mynwent y capel Mai, 1868. Mae ei weddw a’i fab yn byw yn yr ardal eto. Daeth John Jacobs, Sir Gaer, D.C., yno yn 1843. Bu ef yn California. Joshua Jones a’i wraig a ddaeth yno o New York yn 1845. Claddwyd ef wrth gapel y Bedyddwyr Saesonig yno tua’r fl. 1856. Mae ei weddw yn byw yn yr ardal eto. Yr un fl., 1845, daeth Benjamin Jones a’i wraig yno o Lundain, Lloegr. Pobl grefyddol oeddynt gyda y T.C. Claddwyd ef mewn mynwent yn agos i Pleasant Grove yn y fl. 1846. Ei weddw ef yw Mrs. Jacobs; ei fab ef yw Benjamin Jones, a’i ferch ef yw gwraig Thomas Thomas (B.,) sydd yn byw yno eto. Thomas Evans, o Sir Aberteifi, a’i wraig a’i blant, a ddaethant yno yn 1845. Pobl grefyddol gyda yr Annibynwyr oeddynt. Bu ef a’i wraig a dwy o’i ferched farw o’r cholera, a chladdwyd hwynt yn mynwent y capel. Mae Mr. Henry Evans, eu mab, yn byw yn yr ardal eto. Eu merched hwy yw Mrs. Gowdy, o Flint Creek, a Mrs. Gartley yn Burlington. Daeth Robert Jones a’i wraig a’u plant, o Sir Fon, yno yn 1845. Yr oedd ef y pryd hyny yn aelod gyda’r Eglwyswyr, a’i wraig gyda’r Bedyddwyr. Yr oedd y ddau yn fyw yno yn niwedd y fl. 1870. Claddwyd dau o’u plant yn mynwent y capel; ond y mae y rhai canlynol yn fyw ac yn gysurus: - John E. Jones (A.,) David E. Jones (B.,) Isaac N. Jones (A.,) Sarah, gwraig y Parch. Thomas W. Evans, William W. Jones, Clay City, Clay Co., Illinois. Daeth Erasmus Evans a’i wraig, a’i feibion a’i ferched yno yn 1845, o rywle yn agos i dref Caernarfon, G.C. Prynasant 40 erw o dir tua milldir i’r gorllewin o’r capel. Dychwelasant i’r gweithiau glo, i’r dwyrain o St. Louis, Missouri. Pobl anghrefyddol oeddynt. Dichon eu bod wedi eu claddu. Os oes rhai o’u perthynasau yn fyw, dymunwyf eu hysbysu fod y tir heb ei gau i mewn eto, ac y gallant ei adfeddianu trwy dalu yr holl drethi.

Tua’r fl. 1850, ymfudodd amrai oddiyno i California, ac ni ddaeth llawer o honynt byth yn ol. Ymadawodd Thomas Lewis, John Davies, a David Williams, i leoedd ereill; ac ymadawodd Thomas Lewis (B.,) a’i deulu, gynt o Sir Benfro, D.C., i Dawn, Missouri, yn 1848. Lleihawyd y boblogaeth Gymreig.

Prynodd llawer o’r sefydlwyr cyntaf Land Warrants am $30 i $150, a sefydlasant ar diroedd da o goed a doldiroedd (prairies.) Mae aber fechan y Flint Creek yn rhedeg drwy yr ardal, ac oddeutu hono mae digon o goed ac o geryg. Mae rhai tai da wedi eu hadeiladu yn yr ardal gan y Cymry; ac y mae rhai o honynt yn bobl gyfoethog, a haelionus at bob achos da. Dyma restr o enwau y preswylwyr Cymreig yn Tachwedd, 1870: -

ENWAU. O BA LE O GYMRU? &C. PA BRYD?

Robert Jones / Mon, G.C. / 1843
John R. Jones / Mon, G.C. / 1843
David R. Jones / Mon, G.C. / 1843
Mrs. Joshua Jones / New York, N.Y. / 1843
Isaac N. Jones / Ganwyd yno yn / 1844
Mrs. Ann Thomas / Sir Gaer, D.C. / 1845
Henry Evans / Aberteifi, D.C. / 1845
Benjamin Jones / Llundain / 1845
Mrs. Jacobs / Llundain / 1845
Thomas Jones / Iowa / 1847
Edward P. Hughes / Liverpool / 1850
William E. Jones / Fflint, G.C. / 1853
Edward Jones / Mon, G.C. / 1855
John J. Jones / Mon, G.C. / 1846
William W. Williams / Mon, G.C. / 1853
William Lloyd / Ohio / 1858
William James / Sir Gaer, D.C. / 1858
William W.Jones / Arfon, G.C. / 1858
Thomas H. Evans / Ohio / 1865
William L. Roberts / Meirion / 1868
Hugh Jones / Mon / 1867
Richard Jones / Mon / 1868
William D. Roberts / Meirion / 1869

Mae yn yr ardal tua 24 o deuluoedd, a thua 120 o boblogaeth Gymreig. Yn eu plith mae amrai o bobl ieuainc yn gwasanaethu.

Ffurfiwyd yr Eglwys Gristionogol Undebol (The Christian Society) yn nhy Jonah Morris, gan y Parch. David Knowles (A.,) yn Mehefin, 1848, gydag ychydig o aelodau. Adeiladwyd y capel cyntaf yno gan yr hen Gristion ffyddlon John Jones (T.C.,) bron oll ar ei draul ei hunan. Gwnaed y capel newydd hardd presenol yn 1868. Traul, $11,100. Talwyd yr oll gan yr ardalwyr. Da iawn. Aelodau, 40; Ysg. Sab., 50; cynulleidfa, 80. Diaconiaid - Thomas Edwards, Richard Jones, trysorydd; a Benjamin Jones, Ysgrifenydd, Bu y gweinidogion canlynol yn llafurio yno: - Parchn. David Knowles, George Lewis, John Pryce Jones, John Price, Thomas W. Evans (14 o flyneddau); Evan Griffiths, am ychydig amser. Eu gweinidog presenol yw y Parch. Robert Evans, gynt o Waukesha Co., Wis.

dimarts, 11 de gener del 2011

Sefydliad y Cymry yn Big Rock, Illinois

Dydd Calan 2011 (dydd Sadwrn) hyd Ddydd Sadwrn 8 Ionawr 2011. 

Wythnos yng Nghanolbarth Gorllewinol yr Unol Daleithiau, yn dioddef y tywydd oer oer – y tymheredd islaw sero gydol yr amser a gwynt main ar ben hynny. 

Ond cyfle heb ei ail i olrhain ambell un o’r hen sefydliadau’r Cymry. 

Ddydd Sul yr ail ddydd o’r flwyddyn newydd aethom ni'r olrheinwyr o Chicago i Ogledd-orllewin Iowa, trwy’r ardaloedd a fu gynt yn rhai Cymreig (a Chymraeg) ond ysywaeth heb gael aros i’w harchwilio am fod yr amser yn brin. 

Dim ond gweld yr enwau ar yr arwyddion heol, enwau sydd yn gyfarwydd o ddarllen cyfrol Iorthryn Gwynedd “Hanes Cymry America”. Racine, Milwaukee, Waukesha, Madison, Sun Prairie, Dodgeville, Blue Mounds, Mineral Point...

Yn Linn Grove, Swydd Clay, Iowa cefais dynnu lluniau wrth i’r haul fachlud o Fynwent yr Arloeswyr Cymreig (Welsh Pioneer Cemetery) a orweddai o dan haen denau o eira.
Llecyn hyfryd mewn llwyn o goed oedd y fynwent ddwy flynedd yn ôl, a’r coed yn arbed y cerrig beddau rhag mileindra’r gwynt, am mai ar yr hen breri y mae’r fynwent, uwchben pentre Linn Grove i lawr yn y cwm. Ond llwm a thrist ei golwg yr oedd y fynwent ym mis Awst – y coed i gyd wedi eu torri a’u clirio, a rhai  o’r cerrig beddau yn gorwedd blith draphlith ar lawr.  Meddwl yr oeddwn taw ôl fandaliaid a welwn, ond pam y cliriwyd y llwyn bach cysgydol? 

Rhywrai yn y cylch yn sôn wrthym wedyn am drowyntoedd yr haf oedd wedi achosi tipyn o ddifrod mewn ambell fan. Efallai dyna sydd yn esbonio yr olwg druenus arni.
Ar y daith yn ôl o Iowa i Chicago bu’n bosibl gwneud gwibdaith i dri sefydliad Cymreig yn nhalaith Illinois – Coal Valley ar bwys Rock Island a’r Afon Mississipi yng ngorllewin y dalaith; ac yn y dwyrain, Braceville, ar bwys Coal City a Wilmington, Illinois; a Big Rock, ar bwys Aurora, Illinois. Y ddau gyntaf yn hen ardaloedd y pyllau glo, ond erbyn hyn mae’r diwydiant glo wedi hen ddarfod. Naws ddeheuol i’r cyfenwau yno – Prosser, Morgan....

Nos Wener bûm yn aros yn Joliet, gan fwriadu teithio ddydd Sadwrn  i ddal yr awyren i Zürich ym Maes Awyr O’ Hare (hynny yw, Ó hEidhir!) yn Chicago. Gwelasom ei bod yn bosibl gwneud dargyfeiriad bach a mynd yno drwy bentref Big Rock, heb fod ymhell o Joliet. Soniwyd amdano gan Iorthryn Gwynedd fel un o sefydliadau Cymreig talaith Illinois.
Bûm am bum deg munud ar wib trwy’r fynwent yn yr oerni deifiol yn tynnu lluniau nes ei bod yn ddau o'r gloch. Bu rhaid cyrraedd y maes awyr ewrbyn pedwar. Lle tawel a llonydd oedd y fynwent honno, yr unig swn oedd ambell gar yn mynd heibio a lleisiau tri o lanciau oedd yn chwarae hoci iâ ar gae gerllaw, dros y nant sydd yn llifo gydag ochr goediog y fynwent.

http://www.youtube.com/watch?v=sSPaIvYFelc Rhan 1: Y daith o Joliet i Big Rock



http://www.youtube.com/watch?v=fNNWvZdPooE Rhan 2: Y cerrig beddau ym Mynwent Big Rock








HANES CYMRY AMERICA;
A’U SEFYDLIADAU, EU HEGLWYSI, A’U GWEINIDOGION,
EU CERDDORION, EU BEIRDD, A’U LLENORION;
YN NGHYDA
THIROEDD RHAD Y LLYWODRAETH A’R REILFFYRDD;
GYDA PHOB
CYFARWYDDIADAU RHEIDIOL I YMFUDWYR
I SICRHAU CARTREFI RHAD A DEDWYDDOL.

GAN Y PARCH. R. D. THOMAS,
(IORTHRYN GWYNEDD.)
UTICA, N.Y.
T. J. GRIFFITHS, ARGRAFFYDD, EXCHANGE BUILDINGS:
1872.


Sefydliad Cymreig BIG ROCK, Kane Co., Illinois. - Gorwedda Kane Co., tua 30  milldir i’r gorllewin o Chicago; a’r ffordd nesaf a rhwyddaf i fyned i sefydliad y  Cymry yno, yw myned gyda y train ar y “Chicago, Burlington, & Quincy Railroad,” o  ddinas Chicago i dref Aurora, (30 milldir,) yr hon yw prif dref marchnad y Cymry; ac y  mae ffordd dda i fyned oddiyno gyda cherbyd a cheffylau, neu gyda y Branch R.R. tua  12 milldir.  

Township
yw Big Rock, yn 6 milldir o hyd wrth 6 o led. Yr oedd digon o dir rhad y  Llywodraeth i’w gael yno yn 1840. Tir lled wastad yw yr oll o hono; ond ceir ynddo rai  codiadau bychain; ac y mae arno lawer o goedydd da ar lanau yr afonydd bychain sy’n  rhedeg drwyddo, ac mewn manau ereill. Ceir ynddo hefyd lawer o ddoldiroedd  (prairies). Tir da ydyw oll, (black loam soil). Codir llawer o wenith, ac Indrawn, ceirch,  timothy, &c., ynddo . Lle da i fagu gwartheg a moch, &c. Gwenith, 15 bwsiel yr erw;  corn, o 40 i 50 bwsiel yr erw. Y mae yno lawer o berllanau a gerddi da; ychydig o goed  peaches. Fences da yn tyfu o hadau yr Osage Orange; ond fences byrddau a arferir  amlaf yno.   

Y sefydlwyr cyntaf oeddynt Edward Welding, Morris Price, (Llanidloes), a John Pierce,  (Dinbych). - Daethant yno yn 1840, ac y maent yno eto, yn bobl barchus a chyfoethog.  Yn fuan wedi hyny daeth Richard Roberts, (o Sir Fon), a Daniel Evans, (Neuaddlwyd),  a Richard Morris, (Mon), a David Evans, (Neuaddlwyd), ac ereill, yno. Ond pan ddaeth  Evan Ingram, o Langyniw, Maldwyn, yno, yn 1852, yr oedd pris y tiroedd wedi eu  diwyllio o $20 i $25 yr erw; a’r prairies o $4 i $5 yr erw. Y mae ganddo ef dyddyn  rhagorol yno yn awr; ac y mae yn byw yn dra chysurus arno. Nid ellir prynu tyddynau  diwylliedig yno heddyw heb dalu o $40 i $60 yr erw am danynt. Y mae yno yn awr  sefydliad cryf o Gymry crefyddol a chyfoethog. Y mae yno 73 o deuluoedd, ac oddeutu  365 o wyr, gwragedd, a phlant, gweision a morwynion. Y mae rhai o honynt wedi  priodi a chenhedloedd ereill, a thuag ugain o deuluoedd nad ydynt yn arfer siarad ein  hiaith, nac yn dilyn moddion gras yn y capelau Cymreig; ond y mae ganddynt fawr  barch i’w cenedl. Hyd y gauaf yn gyffredin yw pum’ mis - eira yn disgyn yn niwedd  Rhagfyr yn un droedfedd o drwch; rhewi yn galed, a bydd y ddaiar yn gloedig o  ddechreu Rhagfyr i ddechreu Mawrth.    

Ardal amaethyddol hollol yw Big Rock; nid oes yno un math o bentref; ond y mae yno  lawer o dyddynau ffrwythlon, ac o dai coed rhagorol arnynt. Ceir Post Office yno.  

Mae capel ac eglwys Saesnig gan y Bedyddwyr yn y plwyf, a’r Parch. John Jones, un o  sir Fflint, G.C., yn weinidog iddynt.  

Y ddwy Eglwys ANNIBYNOL Cymreig, - Dechreuwyd pregethu Cymraeg yn yr ardal  er ys llawer o flyneddau, gan y Parch. George Lewis, ac eraill. Sefydlwyd yr eglwys  gyntaf yn nhy John Pierce, Ysw., yn Hydref, 1852, pan urddwyd y Parch. John Daniels  yn weinidog iddynt. Adeiladwyd y capel cyntaf yn haf y flwyddyn 1853; capel coed,  26 wrth 32 tr. Traul, $500. Dim dyled. Aelodau yr hen gapel yn bresenol, 30; Ysgol  Sabbothol, 30; cynulleidfa, 95. Bu y brodyr canlynol yn gweinidogaethu yno: - John  Daniels, Rees M. Evans, Jenkin Jenkins, John Parry, John L. Richards, Benjamin Jones,  Richard Williams, Henry Davies.   

Yn 1860, yn amser y Parch. R. M. Evans, ymranodd yr eglwys, a darfu i un ran o honi  godi capel newydd o’r enw “Peniel,” o fewn dwy filldir i’r hen gapel. Capel da, o goed,  ydyw, 26 wrth 36 troedfedd. Traul, $700. Dim dyled. Aelodau, 30; Ysgol Sabbothol,  40; cynulleidfa, 90. Perthyna i hon hefyd lawer o dyddynwyr cyfoethog a pharchus.  (Bu y ddwy eglwys ar wahan am saith mlynedd; ond gwnaed undeb rhyngddynt yn  amser y Parch. Benjamin Jones, Llanidloes gynt - bu farw yn Iowa.) Y maent yn  cydweithredu yn siriol er ys blyneddau. Y gweinidogion a fu yn gwasanaethu yr  eglwys hon, mewn undeb a’r eglwys arall, oedd Benjamin Jones, Richard Williams, (yr  hwn sydd yn byw ar ei dyddyn yn yr ardal eto,) a’r Parch. Henry Davies, gynt o Nefyn,  Arfon, yr hwn a fu yno o Ionawr, 1869, hyd ddechreu y fl. 1871. Yn Tachwedd, 1870,  gwelais y Cymry parchus canlynol yn iach a chysurus, yn Big Rock: - John Pierce,  James Evans, Evan Ingram, Benjamin Davies, Thomas Jones, Thomas James, Evan  Morgan, David J. Evans, Peter Evans, David Thomas, John Jones, John James, Richard  L. Hughes, ac ereill.