Taith ar garlam ddoe o McCook i Denver, er mwyn dal yr awyren(nau) yn ol i Ewrop yn oriau man y bore yfory, dydd Mercher.
Yn yr amgueddfa yn Wymore cawson ni enw bonheddwr sydd yn ddisgynnydd o'r hen ymloeswyr Cymraeg, a'i fam mewn gwth o oedran (dros ei 95 yn ol y son) ond a chanddi gof eithriadol, a hithau'n ferch i un o'r ymsefydlwyr.
Cyn cyrraedd Trenton, rhyw ddwy filltir i'r dwyrain, mae amgueddfa "Indiaidd" hefyd, dywedson nhw.
Trenton yn ddod yn nes ac yn nes. A dacw canolfan ymwelwyr Massacre Creek (ar gau) a chanllath nes i lawr gofgolofn Massacre Creek, i goffau ymosodiad gwaedlyd parti rhyfel y bobl Lakota ar 700 o Pawnees, a oedd yn llawer llai o nifer na'r ymosodwyr.
Yn 1873 bu hyn - ychydig dros rhyw ganrif a chwarter yn ol yn unig. Bu'r ymosodiad olaf llwyth Indiaidd ar lwyth arall. Yn sgil hyn, ymadawodd y pawnees a'u gwarchodfan yn Nebraska ac aethon nhw i'r De. Daeth John Jones i'r cylch tua'r adeg hynny; rhaid i mi ymchwilio ymhellach i'r pwnc.
Ond am fod yr amser mor brin, penderfynson taw cael cipolwg byr yn unig ar y beddau ym Mynwent Trenton a wnelwn. Dim amser i ymweld a'r boheddwr hwnnw a'i fam, ond camsynied fu yn fy marn innau. Efallai cawn gyfle y flwyddyn nesa i ymchwilio rhagor i'r sefydliad hwn.
Ond yr oedd cynlleied o feddau Cymry yno ym Mynwent Trenton fel y meddyliwn nad Mynwent Rose Hill oedd hon, y bu un o reolwyr Amgueddfa Wymore wedi son amdani.
I lawr eto i Trenton i gael rhyw olau ar y mater. Yr oedd y llyfrgell ar gau tan ddydd Mercher. Hen siop fach, a bocseidiau o lyfrau yma a thraw dors y llawr a welais wrth edrych trwy wydr y drws.
Yn y diwedd holi am fynwent Rose Hill yn y llysyty a wnaethom; neb (o'r ddwy wraig oedd yno) yn gwybod am sefydliad Cymreig yn y cylch, ond dweud a wnaethon taw yn y pentre nesa(Stratton) ddeng milltir ymhellach i'r gorllewin, yr oedd Rose Hill, ar fryn uwchben y pentre, i'r gogledd, lle mae Beaver Road yn mynd allan i'r wlad.
Gweld ambell gyfenw Cymreig wrth edrych ar y rhestr gladdfeydd mewn hysbysfwrdd gwydrog wrth y fynedfa. Jones yn arbennig, ond doedd yr enwau cyntaf ddim yn rhyw Gymreig iawn. Eraill yn rhai Cymreig - rhai a anwyd yng Nghymru neu'r sefydliadau Cymreig yn America - yn ddiamau.
Felly dim ond rhyw ddyrnaid o enwau gwir Gymreig yn y ddwy fynwent. Efallai taw y rheiny oedd trigolion sefydliad Gwalia Deg.
Y bachan o Iowa sydd yn fy nhywys o gwmpas y sefydliadau Cymreig yn mynd i lawr i Stratton i gael hyd i ffon sefydlog am nad yw'r ffon poced yn gweithio yn y parthau hyn, wrth i mi fynd ar hynt cerrig beddau'r Cymry.
Bu'n siarad a siopwraig oedd, cyn gynted ag iddi ddeall yr oedden ni yn chwilio am 'Welsh cemetery' yn ffonio o gwmpas y pentre, a gofyn i'r hen famguod ble yr oedd y 'Welsh cemetery' yn union. Ofni yr oedd y bachan o Iowa ei bod wedi camddeall, a bod rhyw deulu o'r enw Welsh neu Welch yn y cylch.
Dilyn y traciau tywodlyd i'r de o'r pentref. Mae mynwent tua tair milltir i ffwrdd o Stratton, yn ol y siopwraig.
"Mae'n hawdd gwybod eich bod chi wedi mynd dair milltir am fod fferm bob milltir yn y pathau hyn, felly rhaid i chi fynd heibio i dair fferm."
"Ac y mae'r mynwentydd wedi eu hesgeulso ers blynyddoedd, ac ynchydig iawn o gerrig sydd yno; o bren y mae'r rhan fwyaf o farcwyr y beddau, a'r rheiny wedi hen golli'r enwau wedi eu paentio drostynt, a'r darnau pren wedi pydru ac wedi cwympo, ac felly er bod y mynwentydd bach hyn yn llawn beddau, mae'n ymddangos taw ychydig iawn o feddau sydd yno."
Dim arwydd cyfeirio o gwbl ar y lonydd hyn; ambell arwydd bach a rhif yr heol arno. Ar ben rhyw fryncyn dyma'r fynwent. Yn y cefn carreg crand ac arno WELCH. Ac yma ac acw STORM, CRAWFORD, a POWELL. Yr hynaf o gerrig y Pyweliaid yn ymddangos yn Gymreig - rhyw William Powell hyd y cofiaf (rhoir y lluniau ar ein gwefan kimkat.org yn yr wythnosau nesaf).
O Stratton, a mynwent y Pyweliaid, yn ol i Trenton ar yr hewlydd cefn, ac i Stratton unwaith eto ar yr heol fawr.
Taith fach trwy gornelyn gogledd-orllewin Kansas i Colorado. I Maes brwydr Beecher Island (ymladd eto rhwng y gwynion a'r Indiaid - manylion yn y wefan nes ymlaen), ac wedyn i bentref cyfagos, Vernon yw'r enw arno erbyn heddiw, ond Wales oedd ei enw yn y cychwyn cyntaf. Wedi ymweld a Wales (Wisconsin) a Wales (Iowa) - sefydliadau Cymreig. Ai un arall oedd hwnnw, wedi mynd yn anghof? Wrth deithio tuag at y pentref dyma weld y fynwent, ac i mewn a ni yn y car. Ac wrth ochr y lon ganol dyma gerrig beddau teulu o'r enw Wales.
Serch hynny, bu yno ambell garreg fedd ag enw gwir Gymreig arni.
dimarts, 16 de setembre del 2008
dilluns, 15 de setembre del 2008
Gwalia Deg
Ar grwydr yn Nebraska ddoe. O Lincoln i lawr i Wymore, i Canolfan Gymreig y Gwastadau Mawr, sgwrs bach a Janey Rudder sydd yn bennaeth ar y ganolfan http://www.welshheritage.org/.
Yr iaith wedi hen ddiflannu, er iddi fod yn lled gryf yn y cylch gan mlynedd yn ol.
Ar ol noson mewn motel yn McCook, fe awn ymlaen at Trenton, lle bu (yn ol y son) pentre bach Cymreig (a Chymraeg) o'r enw Gwalia Deg. Dros ffin y dalaith wedyn i Colorado. Ar bwys Wray ar y map y mae lle (fferm?) o-'r enw Wales. Os bydd amser gennym bwrwn ni gip ar y lle hwnnw hefyd.
Yr iaith wedi hen ddiflannu, er iddi fod yn lled gryf yn y cylch gan mlynedd yn ol.
Ar ol noson mewn motel yn McCook, fe awn ymlaen at Trenton, lle bu (yn ol y son) pentre bach Cymreig (a Chymraeg) o'r enw Gwalia Deg. Dros ffin y dalaith wedyn i Colorado. Ar bwys Wray ar y map y mae lle (fferm?) o-'r enw Wales. Os bydd amser gennym bwrwn ni gip ar y lle hwnnw hefyd.
dissabte, 13 de setembre del 2008
Sefydliad Cymreig Sir Clay, Iowa
Y Bachan Main ar daith yn yr Unol Daleithiau, ar hynt yr hen sefyliadau Cymreig yn y Gorllewin Canol.
Bum i yn Spencer (talaith Iowa) llynedd i fwrw cip ar hen lyfr eglwys 1870-1915 a ysgrifennwyd yn Gymraeg ac sydd trwy ryw wyrth wedi goroesi ffawd pob llyfr eglwys arall yn y parthau hyn am wn i - coelcerth yn yr ardd gefn - ac sydd erbyn hyn yn yr Amgueddfa Parker yn y dref honno.
Hynny yw, yn Gymraeg hyd y flwyddyn 1913, pan ddaeth weinidog o Sais-Americanwr, a bu penderfyniad i gadw'r cofnodion yn Saesneg yn unig.
Fe wnes i luniau o'r 365 o dudalennau a chamera digidol, ac ers mis Awst llynedd yr wyf wedi bod yn trosi'r llyfr i'r Saesneg. Ddoe, yng nghwmni is-lywydd Cymdeithas Gymraeg 'Pont' (cymdeithas ym Marselona i hybu ymwybyddiaeth o'r iaith Gymraeg yn y wlad honno, ac i hyrwyddo'r Gatalaneg yn yr un modd yng Nghymru) cyflwynwyd y trosiad i guradures yr amgueddfa.
Capel o'r enw 'Pioneer Welsh Baptist Church' yn ol dogfen ei sefydlu (yn Saesneg). Eglwys yr Ymloeswyr (Bedyddwyr Neilltuol). Bu ar hyd at 64 o aelodau, a hynny heb son am eglwysi Cymraeg eraill yn y cylch. Heddiw nid oes gof am yr hen sefydliad, y carfanau o Gymry, Norwyaid, Almaenwyr, Americanwyr, ayyb wedi ymdoddi a'r elfen Gymreig o'u disgynyddion wedi mynd yn anghof.
Bum i yn Spencer (talaith Iowa) llynedd i fwrw cip ar hen lyfr eglwys 1870-1915 a ysgrifennwyd yn Gymraeg ac sydd trwy ryw wyrth wedi goroesi ffawd pob llyfr eglwys arall yn y parthau hyn am wn i - coelcerth yn yr ardd gefn - ac sydd erbyn hyn yn yr Amgueddfa Parker yn y dref honno.
Hynny yw, yn Gymraeg hyd y flwyddyn 1913, pan ddaeth weinidog o Sais-Americanwr, a bu penderfyniad i gadw'r cofnodion yn Saesneg yn unig.
Fe wnes i luniau o'r 365 o dudalennau a chamera digidol, ac ers mis Awst llynedd yr wyf wedi bod yn trosi'r llyfr i'r Saesneg. Ddoe, yng nghwmni is-lywydd Cymdeithas Gymraeg 'Pont' (cymdeithas ym Marselona i hybu ymwybyddiaeth o'r iaith Gymraeg yn y wlad honno, ac i hyrwyddo'r Gatalaneg yn yr un modd yng Nghymru) cyflwynwyd y trosiad i guradures yr amgueddfa.
Capel o'r enw 'Pioneer Welsh Baptist Church' yn ol dogfen ei sefydlu (yn Saesneg). Eglwys yr Ymloeswyr (Bedyddwyr Neilltuol). Bu ar hyd at 64 o aelodau, a hynny heb son am eglwysi Cymraeg eraill yn y cylch. Heddiw nid oes gof am yr hen sefydliad, y carfanau o Gymry, Norwyaid, Almaenwyr, Americanwyr, ayyb wedi ymdoddi a'r elfen Gymreig o'u disgynyddion wedi mynd yn anghof.
dissabte, 12 de juliol del 2008
Diwrnod mwll, hen gábinet a'r glaw
Haul tanbaid am ddau o'r gloch.
Dydd Iau fu diwrnod taflu allan hen ddodrefn yn y gymdogaeth hon, ac wrth redeg i lan y tyle i Barc Güell yn y cyfnos ddau ddiwrnod yn ôl dyma weld hen gelfi o ryw siop fferyllydd wedi eu gadael ar bwys y cynwysyddion ysbwriel ar ben yr heol.
Hen gábinet plastig yn dal fy sylw. Hanner awr yn ddiweddarach, wrth ddychwelyd adref, mae'r cábinet yno o hyd. I mewn i'r fflat, i maes â throli plygadwy, ac o fewn chwarter awr, ar ôl brwydr i fynydd y staer serth a chul y mae'r cábinet yng nghyntedd y fflat. Gwacáu'r droriau, llwyth o bils ac eli a thabledi a hufen o Oes y Cerrig, ac ambell bryfyn bach, ac yn ôl i maes i'w rhoi yn y cynhwysydd, ac o bosibl achub y lamp ungoes a welais i ymhlith yr hen geriach ... ond erbyn hyn nid oes golwg ar y lamp, wedi hopian i ffwrdd ar ei hungoes.
Heddiw dyma roi golchad i'r cábinet, a rhoi'r droriau i'w sychu ar y bálconi yn llygad yr haul, a'u rhoi yn ôl yn y cábinet. Dim ond deg drôr oedd wedi eu gadael yn y celficyn - mae wyth ar goll.
A ydw i mewn gwirionedd yn ymofyn hen gwpwrdd plastig fel rhyw geg agored a bron hanner y dannedd yn eisiau?
Sut mae hi'n bosibl - mae hi'n 17.50 yn barod - rhaid rhoi dosbarth am 18.30. Achubaf ar y cyfle i redeg i Barc Güell am hanner awr - mae'n well gennyf ddwy awr neu ddwy awr a hanner yn y goedwig uwchben y ddinas, ond yr oedd yr haul yn rhy gryf y pnawn yma i fentro i maes.
Yr hen fonwr o'r fflat drws nesaf ar fin cyrraedd drws yr adeilad wrth i mi groesi'r trothwy a throedio'r palmant, ac yntau'n gofyn imi yn Gastileg am beidio cau'r drws.
Ateb iddo yn Gatalaneg fel bob tro - rwy'n synnu ei fod heddiw heb eillio, a'i ddillad braidd yn aflêr, ac y tro hwn y mae ganddo ffon wen. Heb ei weld ers pythefnos.
"Bydd storom o fewn ychydig," meddai dan chwerthin, "fe fyddi di'n wlyb domen os ei di i maes yn awr."
Yn wir, mae lliw dur ar yr wybren, sydd fel petai wedi disgyn i ben toeon y ddinas. Hanner awr wedyn yr wyf yn cyrraedd y fflat yn ôl, ac yn ymolchi ac yn newid fy nillad mewn chwinciad, a dyna'r fyfyrwraig yn canu'r gloch, wedi cyrraedd yn brydlon ar gyfer y wers. 18.30.
Cwyno am y gwres y mae hi, a'r mylltra; mae hi bron â llewygu, ac yn laddar o chwys. Ond serch bod yr awyr mor drwm a thywyll, nid yw hi'n credu y daw i law heno.
Awr wedyn dyma storom o luched a thyrfau yn ffrwydro yn union uwch ein pennau, a'r wybren yn hollti, a dwr y glaw yn pistyllu oddi fry.
A nid oes pall ar y glaw tan hanner nos - yr heol o dan y bálconi yn afon fach a'r dwr yn ysgubo i lawr y llechwedd i gyfeiriad y môr. Coeden ar y palmant ar yr ochr arall i'r heol wedi ymblygu a thorri yn ei chanol, fel petai'n ymgreinio o flaen y ddwy goeden o boptu iddi.
Y glaw yn colli nerth yn ysbeidiol, ond wedyn yn llifo eto fel dwr o biser.
Erbyn hyn mae hi'n hanner awr wedi hanner nos. Mae'r glaw wedi peidio ers deugain munud, ond mae'r heol yn dal yn wlyb, ac olwynion y ceir a'r bysus a'r loriau yn tasgu'r dwr oddiwrthynt wrth lamu i lawr y rhiw.
Dydd Iau fu diwrnod taflu allan hen ddodrefn yn y gymdogaeth hon, ac wrth redeg i lan y tyle i Barc Güell yn y cyfnos ddau ddiwrnod yn ôl dyma weld hen gelfi o ryw siop fferyllydd wedi eu gadael ar bwys y cynwysyddion ysbwriel ar ben yr heol.
Hen gábinet plastig yn dal fy sylw. Hanner awr yn ddiweddarach, wrth ddychwelyd adref, mae'r cábinet yno o hyd. I mewn i'r fflat, i maes â throli plygadwy, ac o fewn chwarter awr, ar ôl brwydr i fynydd y staer serth a chul y mae'r cábinet yng nghyntedd y fflat. Gwacáu'r droriau, llwyth o bils ac eli a thabledi a hufen o Oes y Cerrig, ac ambell bryfyn bach, ac yn ôl i maes i'w rhoi yn y cynhwysydd, ac o bosibl achub y lamp ungoes a welais i ymhlith yr hen geriach ... ond erbyn hyn nid oes golwg ar y lamp, wedi hopian i ffwrdd ar ei hungoes.
Heddiw dyma roi golchad i'r cábinet, a rhoi'r droriau i'w sychu ar y bálconi yn llygad yr haul, a'u rhoi yn ôl yn y cábinet. Dim ond deg drôr oedd wedi eu gadael yn y celficyn - mae wyth ar goll.
A ydw i mewn gwirionedd yn ymofyn hen gwpwrdd plastig fel rhyw geg agored a bron hanner y dannedd yn eisiau?
Sut mae hi'n bosibl - mae hi'n 17.50 yn barod - rhaid rhoi dosbarth am 18.30. Achubaf ar y cyfle i redeg i Barc Güell am hanner awr - mae'n well gennyf ddwy awr neu ddwy awr a hanner yn y goedwig uwchben y ddinas, ond yr oedd yr haul yn rhy gryf y pnawn yma i fentro i maes.
Yr hen fonwr o'r fflat drws nesaf ar fin cyrraedd drws yr adeilad wrth i mi groesi'r trothwy a throedio'r palmant, ac yntau'n gofyn imi yn Gastileg am beidio cau'r drws.
Ateb iddo yn Gatalaneg fel bob tro - rwy'n synnu ei fod heddiw heb eillio, a'i ddillad braidd yn aflêr, ac y tro hwn y mae ganddo ffon wen. Heb ei weld ers pythefnos.
"Bydd storom o fewn ychydig," meddai dan chwerthin, "fe fyddi di'n wlyb domen os ei di i maes yn awr."
Yn wir, mae lliw dur ar yr wybren, sydd fel petai wedi disgyn i ben toeon y ddinas. Hanner awr wedyn yr wyf yn cyrraedd y fflat yn ôl, ac yn ymolchi ac yn newid fy nillad mewn chwinciad, a dyna'r fyfyrwraig yn canu'r gloch, wedi cyrraedd yn brydlon ar gyfer y wers. 18.30.
Cwyno am y gwres y mae hi, a'r mylltra; mae hi bron â llewygu, ac yn laddar o chwys. Ond serch bod yr awyr mor drwm a thywyll, nid yw hi'n credu y daw i law heno.
Awr wedyn dyma storom o luched a thyrfau yn ffrwydro yn union uwch ein pennau, a'r wybren yn hollti, a dwr y glaw yn pistyllu oddi fry.
A nid oes pall ar y glaw tan hanner nos - yr heol o dan y bálconi yn afon fach a'r dwr yn ysgubo i lawr y llechwedd i gyfeiriad y môr. Coeden ar y palmant ar yr ochr arall i'r heol wedi ymblygu a thorri yn ei chanol, fel petai'n ymgreinio o flaen y ddwy goeden o boptu iddi.
Y glaw yn colli nerth yn ysbeidiol, ond wedyn yn llifo eto fel dwr o biser.
Erbyn hyn mae hi'n hanner awr wedi hanner nos. Mae'r glaw wedi peidio ers deugain munud, ond mae'r heol yn dal yn wlyb, ac olwynion y ceir a'r bysus a'r loriau yn tasgu'r dwr oddiwrthynt wrth lamu i lawr y rhiw.
Subscriure's a:
Missatges (Atom)